Raimund Badelt - Teilhard de Chardin – Prophet unserer Zeit
Vertaling in het Nederlands door Henk Hogeboom van Buggenum.
Pierre Teilhard de Chardin
paleontoloog, filosoof, theoloog
jezuïet, mysticus (1881-1955)
Der französische Jesuit und Naturwissenschaftler Teilhard de Chardin (1881-1955) ging mit seinen Fragen einen Schritt weiter: wie können die Erkenntnisse der modernen Naturwissenschaft, insbesondere der Evolutionslehre, mit Grundaussagen der christlichen Theologie in Einklang gebracht werden. Was sagen uns Bibelstellen wie Eph 1,9-10 ("Denn er tat uns kund das Geheimnis seines Willens, so wie es ihm gefiel ,so wie er sich vorgenommen hatte in ihm, zur Verwirklichung der Fülle der Zeiten, nämlich das All in Christus wieder unter ein Haupt zu fassen, das Himmlische und das Irdische"), oder auch Kol 1,15-19? In welchem Verhältnis stehen letztlich Gott, Mensch und Welt zueinander?
Die Evolution (Entwicklung) des Kosmos von Urknall, unbelebter Materie, einfachen Lebensformen, Tieren, bis hin zum Menschen, bleibt laut Teilhard nicht dort stehen, sondern wird weitergehen; er sah eine weitere Bewegung zur Menschheit insgesamt, letztlich von Materie zu Geist. Das Christusereignis markiert eine wichtige Stelle in dieser Entwicklung. Schließlich setzt Teilhard den Endpunkt der kosmischen Evolution, den er Omega nannte, mit dem Christus der Offenbarung gleich. (Hier klingt Off. 1,8 an: "ich bin das Alpha und das Omega, spricht Gott")
In dieser kühnen Vision ist Schöpfung kein Ereignis, das irgendwann in der Vergangenheit passierte, sondern ein Prozess, der ständig weitergeht. Menschliche Arbeit wird darin zum Weiterbauen an der Schöpfung. Liebe ist die Energieform, die die menschliche Gesellschaft weiterbringt, so wie auf früheren Stufen der Evolution die physikalisch oder biologisch beschreibbaren Energieformen wesentlich waren und sind. Eine Religion der Liebe ist damit kein historisches überbleibsel, das für moderne Menschen kaum mehr Bedeutung hat, sondern bietet Sinndeutung und Motivation für alle zentralen Lebensbereiche. Weltflucht aus spirituellen Gründen ist ebenso ein Irrweg wie bloßer Materialismus; der Christ soll vielmehr durch engagiertes Wirken in der realen Alltagswelt zu Gott finden. Wenn Eucharistie als Vergöttlichung der Materie gedeutet wird, so ist sie in diesem Sinn Vorbote einer kosmischen Entwicklung, nicht unverständliches Relikt eines historischen Ereignisses.
Teilhard formuliert seine Einsichten in ungewöhnlicher Sprache, seine Texte sind vielfach naturwissenschaftlich geprägt, manche auch durch persönliche mystische Erfahrungen gestützt. ähnliche überlegungen,wenn auch in anderen Sprachbildern, finden sich aber schon bei großen Theologen und Mystikern der Kirchengeschichte (zB Meister Eckehart, Hildegard von Bingen, Nikolaus von Kues). Das 2. Vatikanische Konzil griff wichtige Elemente seiner Thesen auf, insbesondere in der Konstitution "Die Kirche in der Welt von heute". Hier wird von einer in Entwicklung befindlichen Welt ausgegangen und Spiritualität des Handelns als Aufgabe formuliert.
Teilhards Schriften durften zu seinen Lebzeiten aufgrund mehrfacher Verbote der kirchlichen Autoritäten nicht publiziert werden. Die Evolutionslehre war lange Zeit kirchlich verpönt. Weil Teilhard Adam und Eva als Gattungsbegriff und nicht als Einzelpersonen sah, warf man ihm vor, er leugne die Erbsünde und gefährde damit die Erlösungslehre, außerdem vermische er Gott und Welt (Pantheismus). Er kämpfte zwar gegen diese Verbote, fügte sich ihnen aber im Sinne seines Gehorsamsgelübdes als Jesuit. Erst nach seinem Tod konnten seine Hauptwerke veröffentlicht werden. Sie wurden sehr populär und in den 1960er und 1970er-Jahren weit über kirchliche Kreise hinaus heftig diskutiert. In der New Age-Bewegung der 80er-jahre wurde Teilhard häufig zitiert - ob immer in seinem Sinn, erscheint aber fraglich. In der aktuellen Literatur wird Teilhard gerne als Vorläufer der ökologie-Bewegung genannt.
Aus heutiger Sicht sind die Vorstellungen und spirituellen Forderungen Teilhards leichter verständlich, aber auch dringlicher als zu seinen Lebzeiten: Seine Idee der sich um die Erde bildenden Zone des Geistes (über den Einzelmenschen hinaus) kann heute durch Internet, GPS und Satellitennetze verdeutlicht werden.
Wer bei "Energiepolitik" nur an Kraftwerke oder ölreserven denkt, muss zugeben, dass bloßes Wachstum an physischer Energie ohne gleichzeitiges Wachstum der spirituellen Energieform "Liebe" zu schrecklichen Folgen führen kann, von ökologischen Katastrophen bis zum Atomkrieg. Ein Mehr an spiritueller Energie hingegen kann auf individueller Ebene Lebenssinn und Lebensfreude, auf weltweiter Ebene sozialen Fortschritt und Gerechtigkeit bedeuten.
Manchem mag Teilhards Vision zu weit weg von der klassischen christlichen Theologie führen. Aber fordert uns nicht schon Jesus in den Abschiedsreden des Johannes-Evangeliums auf, mit weiterführenden Erkenntnissen zu rechnen?
"Noch vieles habe ich euch zu sagen, aber ihr könnt es jetzt noch nicht tragen. Wenn aber jener kommt, der Geist der Wahrheit, wird er euch zur vollen Wahrheit führen, ... das Zukünftige wird er euch verkünden. Er wird mich verherrlichen, weil er von dem Meinigen nehmen und euch verkündigen wird." (Joh 16,12-14)
Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955): Profeet van onze tijd
De christenen van de eerste eeuwen deden hun uiterste best om te begrijpen hoe Jezus tegelijkertijd een mens en de zoon van God kon zijn. Als in het evangelie van Mattheus (Mt. 27,51) verhaald wordt, dat bij het sterven van Jezus het voorhangsel van de tempel scheurde, dan is dat stellig geen verslag van de gebrekkige kwaliteit van de stof, maar geeft het er een beeld van, dat God en de mens nu dichter bij elkaar zijn. (Het voorhangsel was een beschermende omhulling van de feitelijk 'verblijfplaats' van God.)
De Franse jezuïet en natuurwetenschapper Teilhard de Chardin ging met zijn vragen een stap verder: hoe kunnen de inzichten van de moderne natuurwetenschap, met name die van de evolutieleer, met de fundamentele uitspraken van de christelijke theologie in overeenstemming worden gebracht. Wat hebben bijbelteksten ons te zeggen als Ef. 1,9-10 ("Want Hij heeft ons zijn geheim raadsbesluit doen kennen, de beslissing die Hij in Christus had genomen, ter verwezenlijking van de volheid der tijden: het heelal in Christus onder één hoofd te brengen, alle wezens in de hemelen en alle wezens op aarde, in Hem.") of zoals Kol. 1,15-19? In welke relatie staan God, de mens en de wereld tot elkaar?
De evolutie (ontwikkeling) van de kosmos vanaf de oerknal, de levenloze materie, de eenvoudige levensvormen, de dieren tot aan de mens, blijft volgens Teilhard daarbij niet stilstaan, maar zal doorgaan; hij zag haar op de eenheid van de mensheid toe bewegen, uiteindelijk van materie tot geest. Het Christusgebeuren markeert een belangrijk punt in deze ontwikkeling. Tenslotte stelt Teilhard het eindpunt van de kosmische evolutie, dat hij Omega noemde, gelijk aan de Christus van de Openbaring. (Hier wordt herinnerd aan Op. 1,8 "Ik ben de Alfa en de Omega, zegt God de Heer.")
In dit korte visioen is de schepping geen gebeurtenis, die op enig moment in het verleden plaatsvond, maar een proces, dat voortdurend verdergaat. Het werk van de mens wordt daarin het voortbouwen aan de schepping. Liefde is de vorm van energie, die de menselijke samenleving verderbrengt, net zoals in eerdere stadia van de evolutie de natuurkundig of biologisch beschrijfbare energievormen essentieel waren en zijn. Een religie van liefde is daarmee geen historisch restant, dat voor moderne mensen nauwelijks meer betekenis heeft, maar biedt zingeving en motiveert op alle kernterreinen van het leven.
De vlucht voor de wereld om spirituele redenen is evenzeer een dwaalweg als louter materialisme dat is; het is veeleer zaak, dat Christus via onze betrokken werkzaamheid in de wereld van alledag zijn weg naar God vindt. Wanneer de eucharistie als een vergoddelijking van de materie wordt beschouwd, dan is zij in deze zin een voorbode van een kosmische ontwikkeling en niet een onbegrijpelijk relict van een historische gebeurtenis.
Teilhard formuleert zijn inzichten in niet alledaagse taal; zijn teksten dragen veelal een natuurwetenschappelijk stempel; sommige ervan worden ook door zijn persoonlijke, mystieke ervaringen ondersteund. Dergelijke gedachten worden echter, alhoewel in andere beelden verwoord, ook bij grote theologen en mystici uit de geschiedenis van de Kerk aangetroffen (bv. bij Meester Eckhart, Hildegard van Bingen, Nikolaas van Cusa). Het Tweede Vaticaanse Concilie pakte enkele elementen van zijn stellingen op, met name in de constitutie 'De Kerk in onze tijd'. Hier wordt van een wereld uitgegaan, die zich in ontwikkeling bevindt en van een spiritualiteit, die het handelen als opgave formuleert.
De geschriften van Teilhard mochten op grond van herhaalde verboden door de kerkelijke overheden niet gepubliceerd worden. De evolutieleer stond lange tijd bij de Kerk in een kwade reuk. Omdat Teilhard Adam en Eva als soortbegrip en niet als individuele personen zag, verweet men hem, dat hij de erfzonde ontkende en daarmee de verlossingsleer; bovendien zou hij de wereld en God met elkaar vermengen (pantheïsme). Teilhard verzette zich weliswaar tegen deze verboden, maar onderwierp zich aan de gelofte van gehoorzaamheid, die hij als jezuïet had afgelegd. Pas na zijn dood konden zijn belangrijkste werken gepubliceerd worden. Ze vonden gretig ingang en in de jaren 1960 en 1970 waren ze tot ver buiten de kerkelijke kringen het onderwerp van hevige discussies. In de New-Agebeweging van de jaren 1980 werd Teilhard dikwijls geciteerd - of dit altijd in zijn zin gebeurde, mag worden betwijfeld. In toonaangevende literatuur thans wordt Teilhard graag als voorloper van de ecologische beweging genoemd.
Vanuit hedendaags standpunt gezien zijn de denkbeelden en spirituele uitdagingen van Teilhard gemakkelijker te begrijpen, maar ook van nog groter actueel belang dan tijdens zijn leven: zijn idee van de noösfeer - de door de geest gevormde laag om de aarde (welke de individuele mens overstijgt) - kan tegenwoordig door het internet, GPS en satellietnetwerken duidelijker overkomen.
Wie bij het horen van het woord 'energiepolitiek' alleen maar aan energiecentrales of oliereserves denkt, zal moeten toegeven, dat groei alleen van fysische energie zonder gelijktijdige groei van de spirituele energievorm 'liefde' verschrikkelijke gevolgen kan hebben, van ecologische rampen tot een atoomoorlog aan toe. Een positief saldo op de spirituele energiebalans daarentegen kan zin aan het bestaan en vreugde in het leven op individueel niveau en wereldwijd sociale vooruitgang en gerechtigkeit betekenen.
Voor velen mag de visie van Teilhard te ver af liggen van de klassieke christelijke theologie. Maar... roept niet Jezus ons al op in zijn afscheidsreden van het evangelie van Johannes om rekening te houden met verderreikende inzichten? "Nog veel heb ik u te zeggen, maar ge kunt het nu niet verdragen. Wanneer Hij echter komt, de Geest der waarheit, zal Hij u tot de volle waarheit brengen, ... de komende dingen zal Hij u verkondigen. Hij zal Mij verheerlijken, omdat Hij u zal verkondigen, wat Hij van Mij ontvangen heeft." (Joh. 16, 12-14)
Henk Hogeboom van Buggenum
terug naar het literatuuroverzicht
terug naar het weblog
^