Hadewijch en Jan van Ruusbroec
Eenheid in verscheidenheid
Deze serie van twaalf onderwerpen is bedoeld om te laten zien, hoe - vanuit het gezichtspunt van geestkunde - grote geesten en grote boeken, uit verschillende culturen en tijdperken, op kernpunten met elkaar samenhangen. Tijdens mijn vergelijkende godsdienststudie was ik op zoek naar de eenheid in de verscheidenheid. Dat is de reden waarom ik zo vrij ben geweest, weliswaar met schroom, de teksten van grote boeken en grote schrijvers in te delen naar geestkundige aandachtspunten, om zo een vergelijking mogelijk te maken.
De geest en zijn vermogens
Volgens die geestkundige punten is de menselijke geest ooit door liefdevolle verdichting van het geestelijke licht en de geestelijke warmte van de goddelijke algeest, als een bolvormige wolk uit de algeest voortgekomen. Met dat licht en die warmte uit de algeest hangen binnen de menselijke geest de geestelijke vermogens samen: het waarnemen (vormbaar licht), denken (zelfvormend licht), voelen (vormbare warmte) en willen (zelfvormende warmte).
Door die vermogens bewust en beheerst te leren gebruiken door gebeurtenissen te verwerken, maakt de menselijke geest een geestelijke ontwikkeling door. Daardoor komt de geestesgesteldheid steeds meer in overeenstemming met die van de goddelijke algeest, waaruit de menselijke geest ooit is voortgekomen, waardoor de hereniging met de bron mogelijk wordt.
Streven naar inzicht
De genoemde vergelijking is nodig als er naar wetenschappelijk inzicht wordt gestreefd. Wetenschap is een menselijk streven naar het verwerven van betrouwbare kennis door onderzoek te doen naar waarneembare zaken en daar dan aannames, toetsbare gedachten over te vormen. Die aannames kunnen door anderen worden getoetst; daardoor kunnen hun uitkomsten worden vergeleken de eerste, waardoor die op zijn waarde kan worden beoordeeld.
In het geval van godsdienst, geesteswetenschappen en mystiek zijn die 'anderen' de grote geesten en mystici uit het verleden. Komen hun bevindingen overeen met die van mij, dan is er sprake van geesteswetenschap, mystieke wetenschap.
Nederlandse mystiek en geestkunde
De hoofdpersonen van de Nederlandse mystieke school in de Middeleeuwen zijn de Vlamingen Hadewijch en Ruusbroec. In de vele werken die beiden aan ons hebben nagelaten, komen de onderwerpen 'licht' en 'donker', 'warmte' en 'kou' voor; bij Ruusbroec uitgebreid. Zij worden op vrijwel dezelfde wijze met de geestelijke vermogens in verband gebracht zoals ik dat in Geestkunde en De Levensweg heb beschreven.
Bij beiden komt ook het geestelijke licht uit het geestelijke donker voort. Hadewijch: 'Dat donkere verlichte ende dore sach alle dinc.' (Visioen XI)
Bij Ruusbroec hangt het geestelijke licht samen met het waarnemen en de rede, de geestelijke warmte met de gemoedsgesteldheid en de wil, die bovendien naar binnen en naar buiten kunnen zijn gekeerd.
Rozemarijn van Leeuwen beschrijft in haar doctoraalscriptie Dat donkere verlichte alle dinc (1996) de 'Lichtthematiek en de daarmee samenhangende donker- en warmtethematiek in de teksten van de middeleeuwse mystici Hadewijch en Jan van Ruusbroec'.
In de Inleiding op haar doctoraalscriptie, onder de kop 'De met het licht samenhangende donker- en warmtethematiek', schrijft zij:
"Hadewijch maakt slechts sporadisch gebruik van lichtthematiek. Ruusbroec daarentegen gebruikt het zeer consequent: in zijn hoofdwerk Die geestelike brulocht komen in elk van de vier onderdelen van de drie levens (of drie boeken) waarin de Brulocht is onderverdeeld, lichttermen voor. Blijkbaar acht Ruusbroec in ieder stadium van de mystieke opgang van de ziel naar God het gebruik ervan zinvol of noodzakelijk. Kennelijk is het licht op een bepaalde manier functioneel of adequaat voor het beschrijven van mystiek gedachtengoed: de relatie of opgang van de ziel tot God, eigenschappen van de ziel of kenmerken van God.
Hoewel de frequentie waarmee het licht door Hadewijch en Ruusbroec in hun teksten wordt gebruikt sterk verschilt, valt bij beiden op dat het licht niet op zichzelf staat. Het hangt nauw samen met enkele andere, ermee samenhangende begrippen of thematieken. Bij beiden kent het een verband met donker. Dit ligt voor de hand, aangezien er in mystieke teksten veel gebruik wordt gemaakt van tegenstellingen en paradoxen. Daarnaast komt licht bij Ruusbroec opvallend vaak voor in combinatie met hitte. Het lijkt mij zinvol, zo niet zelfs noodzakelijk, om bij een onderzoek naar licht ook de thematiek van het donker en de warmte er bij te betrekken om uiteindelijk tot een juist en volledig begrip van de lichtthematiek te kunnen komen. De vragen die hierboven al zijn gesteld, kunnen op basis van deze constateringen worden aangevuld. Hoe hangt het licht samen met donker en hitte? Zijn deze samenhangen van gelijke aard of juist verschillend? Op welke manier verschilt het gebruik van donker- en hittethematiek bij Hadewijch van dat bij Ruusbroec?"
Klik hier voor het uitgebreide tekstonderzoek naar het voorkomen van 'licht-, warmte- en donkerterminologie' in de werken van Hadewijch en Jan van Ruusbroec op haar website.
Hieronder een levensbeschrijving van beide mystici uit het werk van: Dr. M.M.J. Smits van Waesberghe S.J. - Inleiding Katholieke Nederlandse mystiek
Hadewych
Heel waarschijnlijk omtrent het midden van de 13e eeuw schreef de onvergelijkelijke Hadewych. Naar een oude traditie - die helaas niet verder teruggaat dan de tweede helft van de 15e eeuw - was zij een Antwerpse van afkomst en de telg van een adellijk geslacht. Zij genoot in elk geval een heel bijzondere opvoeding. Het Diets had zij lief als haar moedertaal. Maar hiernaast leerde ze Frans en kende heel stellig ook Latijn. God begunstigde haar met zijn voorrechten van haar elfde jaar af.
Ook Hadewych leefde te midden van de opbloei van de begijnenbeweging. Toch was zij zelf geen begijn, noch leidsvrouwe van begijnen, hoewel zij een paar gelijkgezinden om zich heen schaarde. Om deze ijver waren tegenslag en teleurstelling haar deel. Ze kwamen van een zijde waarvan zij het niet had verwacht. Een tijdlang leefde ze gescheiden van haar vriendinnen en uitte over deze beproeving haar smartvol beklag.
Het werk van Hadewych omvat 45 Strophische Gedichten, 14 Visioenen, 31 Brieven en een 16tal deels minder belangrijke gedichten, gewoonlijk van didactische aard. In dit oeuvre openbaart zij zich als een waarachtige kunstenares. Verfijnde kunstzinnigheid spreidt zij ten toon, gepaard aan een even verrassende kunstvaardigheid. Haar taal is rijk geschakeerd door prachtige vondsten en meesterlijke wendingen. Rhythme en klank zijn hier in een wonderfijne mengeling vergaard. Het fonkelt en tintelt als het schitterspel van zondoorvloten waterdroppen. Wel zoekt zij soms te opzettelijk de schoonheid van het woord. Dan krijgt haar dichtkunst iets gekunstelds en het klare begrip vervaagt.
In de visioenen ontwerpt zij gedichten van de stoutste verbeelding. Zij bezitten vaak een apocalyptische kracht. Meestal dienen zij ter verduidelijking van Hadewychs persoonlijke inzichten omtrent geestelijke zaken. In de Brieven leert men haar kennen als meesteres van het innerlijke leven. Zij peilt het mensenhart, geeft raad en troost, vermaant en bemoedigt, en gunt ons vaak een blik in de woelingen van haar eigen ziel. Deze brieven zijn zo bekoorlijk omdat zij de spiegel zijn van haar hart.
Hadewychs poëzie is de lyriek van de minne. Zij was een kind van haar tijd, vervuld van ongerepte ridderidealen. Ze diende hoofs de minne, maar dong hierbij naar hogere adel. Haar minne is de liefde die de ziel ervaart onder de tastbare werkzaamheid van God. Haar minne is de mystieke band tussen God en de ziel. Van deze liefde legt zij alle geheimen bloot. Zij bezingt haar vreugde, haar droefheid, haar troost, haar smart, haar verzaking van de gehelen mens, haar opgang langs het lijden van de Zaligmaker, haar vervulling en voleinding in God. Deze minne prijst nu eens de liefde, die God de ziel ter genieting schenkt, dan weer de liefde, die God Zelf is. Soms is Christus de liefde, die zij verheerlijkt. Zo blijkt Hadewych de machtigste vertolkster van de geestelijke minne en bereikt de kunst van deze sterke en gevoelige, en ook fiere vrouw een ongekende en ongeëvenaarde schoonheid.
Jan van Ruusbroec
Jan van Ruusbroec, 1293-1381
mysticus, schrijver en prior
Als monnik leidde Ruusbroec een leven van diep gebed. Ingetogen ging hij zijns weegs, een voorbeeld van stipte plichtsbetrachting. Mensenschuw was hij geenszins. Met bescheiden, minzame vriendelijkheid won hij de harten. Van heinde en ver kwam men hem bezoeken; vorsten en geleerden, poorters en monniken toefden aan zijn zijde. Als de Geest over hem kwam, ging hij naar buiten en dicteerde in de open tempel van Gods natuur zijn geschriften, of voerde gesprekken die tot diep in de nacht duurden. Hij stierf als stokoude man, op bijna 91-jarige leeftijd op 2 december 1381, de dag waarop de Kerk hem als Zalige vereert.
Een levensbeschrijving uit 1624 weet over hem te vertellen dat hij gewoon was zich terug te trekken in de bossen, wanneer hij een verlichting ontving. Dan schreef hij op een wastafeltje al wat de Heilige Geest hem ingaf. Soms ging er geruime tijd overheen, voordat hij weer een nieuwe verlichting kreeg. Maar als hij ook die weer opschreef, sloot die naadloos op de vorige aan. Zodat het tenslotte leek alsof hij het boek in één adem had gecomponeerd en opgeschreven, terwijl het in feite met zeer lange tussenpozen tot stand was gekomen.
In 1343 trok hij zich nabij Waterloo definitief terug in de eenzaamheid. Met twee kanunniken stichtte hij in het Zoniënwoud een priorij van reguliere kanunniken van St-Augustinus, Groenendaal geheten (thans gelegen in de gemeente Hoeilaart). Hij werd de eerste prior. Hier schreef hij Vanden seven sloten (1346) en Van seven trappen. Zijn Spieghel der ewigher salicheit (1359) is een eucharistisch traktaat.
Tenslotte nam zijn bekendheid zo toe dat hij tegen het einde van zijn leven in Groenendaal werd opgezocht door Geert Groote († 1384), de grondlegger van de Moderne Devotie. Door bewonderaars werden hem verschillende eretitels toegedicht als 'de Wonderbare', 'Doctor extaticus' ('verheven leraar'), zelfs 'Doctor divinus' ('goddelijke leraar') of 'Grootmeester van de Nederlandse mystiek' Het bijzondere van zijn werken is vooral dat hij ze oorspronkelijk niet in het Latijn, maar in het Middel-Nederlands schreef.
Het was paus Pius X († 1914) die hem in 1908 zalig verklaarde.
Jan van Ruusbroec schreef elf mystieke werken en enige brieven. Van deze geschriften dateren de eerste vijf geheel en het zesde gedeeltelijk uit zijn Brusselse tijd. De titels luiden: Dat Rijcke van de Ghelieven; Die Geestelike Brulocht; Vanden Blinckenden Steen; Vanden Vier Becoringhen; Vanden Kerstenen Ghelove; Van de Gheesteliken Tabernakel; Vanden .vij. Sloten; Een Spieghel van de Eewigher Salicheit; Van .vij. Trappen in den Graed van de Gheesteleker Minnen; Dat Boecsken van de Verklaringhe; Vanden .xij. Beghinen.
In dit oeuvre van de Meester van de Nederlandse mystiek krijgen twee elementen elk een bijzonder accent: de persoon van de Christus en het mysterie van de Heilige Drievuldigheid. Twee elementen die niet los staan, maar elkaar met een machtigen greep omklemmen: het goddelijke Woord, dat van eeuwigheid voortkomt uit de Vader en Zich met de mensheid omkleedt, naar welks Beeld de ziel is geschapen en tot welks Beeld zij moet terugkeren, opdat zij opgenomen door het Woord in de eenheid van de Heiligen Geest de schoot van de Vader bereikt, alwaar zij al schouwende en minnende de Godheid geniet in de Eenheid en Drieheid van zijn Wezen.
Het ligt niet in de lijn van deze summiere kennismaking met de Nederlandse mystieken, de constructieve eenheid van Ruusbroecs werk nader in het licht te stellen. Wij verwijzen daarvoor naar de speciale literatuur. Niettemin kan men de lezing van dit boek als een inwijding beschouwen in zijn mystieke leer. Als Ruusbroecs rijpste en voornaamste werk geldt ongetwijfeld zijn tweede geschrift, dat omstreeks 1350 voltooid werd: Die Geestelike Brulocht. Welnu, aan de indeling die Ruusbroec daar maakt, beantwoordt de opbouw van dít boek - wat de meer kundige lezer stellig niet zal ontgaan.
Hieruit blijkt dat wij met recht van een eigen Nederlandse mystieke School spreken. Het feit immers, dat wij Ruusbroecs synthese van het mystieke leven kunnen verduidelijken en bekrachtigen met uitspraken van andere belangrijke schrijvers, getuigt én van de alomvattendheid van het inzicht van de meester én van de eensgezindheid bij de overige mystieken.
Daarenboven zullen wij in het laatste gedeelte van dit werk, bij de behandeling van het Godschouwende Leven, voornamelijk bij Ruusbroec te rade gaan. Voor de beschrijving van de hoogste fasen van de mystieke vereniging levert zijn werk de kostbaarste gegevens. Wat de anderen als simpele ervaring weergeven, licht hij met zijn diepgaande wijsgerige en theologische kennis bespiegelend toe. Van zijn lyrisch schone en weldoende proza zullen wij vaak de streling gevoelen. Zo vermogen wij ons een beeld te vormen van Ruusbroecs rijk en heerlijk genie. Zijn stralende persoonlijkheid zal gaan boeien. Dan geven wij wat de Grootmeester van de Nederlandse mystiek met recht en reden toekomt: de lof en dank van onze hartgrondige bewondering.
^