Ikonen en hun geestelijke betekenis
Uit: Ikonen uit Noord-Rusland
Waanders Uitgevers, Zwolle, 1992
Rijksmuseum Het Catharijneconvent, Utrecht
Inleiding
Drs. Adeline M. Janssens
Christus Pantokrator
Noord-Rusland
Bron: Hermitage, A'dam
Geheel anders dan in het Westen, waar de religieuze kunst voor de kerk veelal een educatieve en decoratieve, en ieder geval geen onontbeerlijke functie vervulde en zich verder in de tijdstroom vrij kon ontwikkelen, bleef de ikonenschilderkunst, door haar binding met de liturgie en de daaruitvloeiende trouw aan de eenmaal vast gelegde oerbeelden, als het ware gevangen in een gewijde 'verstarring'.
Anders ook dan de kunstenaars in het Westen, die zich als individuele talenten vooral sedert de Renaissance voor alles op de schoonheid van de zichtbare werkelijkheid concentreerden, waren de ikonenschilders de bewuste vertolkers van de onzichtbare werkelijkheid, die in de anonimiteit en volgens strikte regels werkten, hun werken signeerden noch dateerden en bij wie het esthetische noch het individuele prevaleerde. Zomin als de ikonen als kunst werden beschouwd, zomin golden de ikonenschilders als kunstenaars in onze betekenis.
De ikonen hadden niet alleen een ander doelstelling en betekenis, zij wortelen ook in een andere denkwereld dan de westerse religieuze kunst. Significant voor het verschil tussen de exacte Latijnse denkwereld in het Westen en het platonische Griekse denken, dat zich middels de Byzantijnse cultuur naar Oosteuropa verbreidde, in het betekenis-onderscheid tussen het Latijnse woord 'videre' (zien) en het Griekse 'rheastai' (schouwen).
De vroegste uitingen van christelijke kunst, op de wanden van catacomben, op sacrofagen en in kerkgebouwen, hadden ook in het Westen een sterk symbolisch karakter: zij waren tekenen voor ingewijden. Hun werkelijke betekenis lag niet in het illustratieve of narratieve van de voorstelling, maar in de daarin besloten verwijzing naar het niet zichtbare. Het 'schouwen', het door de dingen héén zien naar wat daar achter ligt, stond centraal in deze voorstellingen. In de religieuze kunst van het Westen ging dit element in de verdere ontwikkeling verloren, voor de orthodoxe religieuze kunst in het Oosten bleef deze Grieks-Byzantijnse traditie echter in hoge mate bepalend.
De primaire doelstelling van de ikonenschilder was het appél aan een transcendentaal moment in de menselijke geest. De ikoon - drempel tussen de zichtbare en de onzichtbare wereld - was er om het onzichtbare zichtbaar te maken. Het is het denken van Plato dat de ikonen-schilderkunst in sterke mate beheerst: de weg van de zichtbaarheden naar de denkbaarheden, van de schaduwen naar de werkelijkheid, van de afdrukken naar de oerbeelden, van het zichtbare, waarneembare, naar het onzichtbare, het transcendente.
In zijn beschouwing over de kunst der ikonen verdedigde de Russische natuurkundige, filosoof en pope Pavel Florenski in de vroege jaren twintig van deze eeuw (terwijl hij als electrotechnicus in dienst van de Revolutie werkte) de ikonen met vurige overtuiging tegen de gedachte dat het om louter afbeeldingen zou gaan: de ikoon van de Moeder Gods is geen afbeelding, maar veeleer een venster waardoor wij haar zélf zien. En daarmee raken wij aan een tweede wezenskenmerk van de ikonen: de ikoon wil tegenwoordig stellen, wil degene die is afgebeeld reëel tegenwoordig doen zijn. En in deze gedachtengang is de kunst der ikonenschilders ook niet meer en niet minder dan het vermogen (met artistieke middelen) te 'onthullen'.
Ook deze 'presentia realis' stoelt in het gedachtengoed van Plato en leefde al vroeg in het Byzantijnse Rijk, waar de keizers hun portretten naar alle uithoeken van het rijk zonden, niet alleen om de herinnering aan hen levend te houden, maar ook om zichzelf middels het portret aanwezig te doen zijn. Hoe dat verstaan werd, wordt duidelijk uit een aantal uitspraken van de Griekse kerkleraar Athanasios (4de eeuw), patriarch van Alexandrië, die het keizersportret laat zeggen: "Ik en de keizer zijn één. Ik ben in hem en hij is in mij. Wat gij aan mij ziet, dat ziet ge ook aan hem." Een constatering die hij direct daarop in verbinding brengt met het christelijk portret, de christelijke ikoon, stipulerend dat degene die de beeltenis vereert, in die beeltenis het oerbeeld vereert, want de beeltenis is de idee (eidos) en de gestalte (morphè) van het oerbeeld.
Uit de formulering wordt duidelijk dat de gelijkenis essentieel is bij de ikonen, want juist door de gelijkenis (het woord 'ikoon' betekent ook gelijkenis) is de afbeelding gelijk aan het oerbeeld. Nog een andere 4de-eeuwse Griekse kerkvader, Basileios de Grote, heeft zich in die zin over de verering van de ikonen uitgelaten ("de aan de beeltenis bewezen eer gaat over op het oerbeeld") en bovendien het wezen ervan nader gedefinieerd: "Hetgeen het woord middels het gehoor mededeelt, datgene toont ons de schilderkunst door de uitbeelding, en zo ontvangen wij kennis en inzicht van één en hetzelfde."
Basileios stelde daarmee de ikoon op één lijn met het evangelie en gaf aan dat zij evenals het evangelie op authentieke gegevens is gebaseerd en niet op verdichtsels.
Resumerend kan men zeggen dat de ikonen drie wezenskenmerken hebben:
- zijn verwijzen naar het onzichtbare, het transcendente,
- zij willen degene die is afgebeeld reëel tegenwoordig stellen en
- zij zijn, evenals het woord en het sacrament, een wezenlijk onderdeel van de Oosters-orthodoxe eredienst.
Ikonen zijn dus naar hun oorsprong en doelstelling gemeten, niet als kunst te beschouwen. Dat zij niettemin asiel hebben gevonden in het westerse kunstbewustzijn, heeft te maken met de hoge kwaliteit, de authenticiteit en de geïnspireerde expressie die de beste voortbrengselen der ikonenschilders kenmerken. Als 'opus metaphysicum' en ver weg van het vigerend kunstbedrijf, houden zij de herinnering wakker aan het transcendente moment in de kunst, aan de confrontatie met het Andere. En misschien vervullen zij door de idee die zij representeren wel een brugfunctie. Want het lijkt niet toevallig dat George Steiner zijn bewogen en vooralsnog solitaire pleidooi voor een bevrijding van het kunstwerk uit de dictatuur van de secundaire commentaren, voor een herwaardering van het primaire in de kunst, de titel 'Real Presences' heeft gegeven.
terug naar het literatuuroverzicht
^