Henk Hogeboom van Buggenum - De evolutie volgens Teilhard de Chardin
Uit: Reflectie - Magazine voor religie en spiritualiteit, belicht vanuit theosofie en gnosis18e jrg., nr. 1 - voorjaar 2021
Met Teilhard de Chardin stierf in 1955 een van de belangrijkste jezuïeten, paleontologen en mystici van de 20ste eeuw. Wat Teilhard ook voor onze tijd zo bijzonder waardevol maakt, is zijn vaststelling, dat de mens slechts toekomst heeft als hij erin slaagt zich in de ander te verdiepen en deze in zijn oorspronkelijke zijn te bevestigen en te bevorderen. In het punt-Omega, het eindpunt van de evolutie, zal dan iedereen in Liefde en eigenheid verbonden zijn met de Schepper.
Biografie
Teilhard de Chardin
Na zijn promotie in 1922 wordt Teilhard buitengewoon hoogleraar geologie aan het Institut Catholique in Parijs. Hij krijgt echter vanwege zijn opvattingen over evolutie al gauw moeilijkheden en wordt in 1926 na druk van de kant van kerkelijke overheden van het instituut verwijderd en voor de volgende twintig jaar naar China 'verbannen'. Hier speelt hij in 1929 een rol bij de ontdekking van de Pekingmens (Sinanthropus, thans: Homo erectus). Naast veel zuiver wetenschappelijke publicaties ontstaan tijdens deze periode in China zijn beide meest bekende wereld-beschouwelijke geschriften, die echter niet mochten verschijnen:
* Zijn spirituele werk Le milieu divin - Het goddelijk milieu (1926/27)
* En zijn antropologische werk Le Phénomène humain - Het verschijnsel mens (1938/1940)
Rol in onderzoek naar de oorsprong van de mens
In 1946 keert Teilhard naar Parijs terug. De conflicten met Rome vanwege zijn evolutionaire opvattingen zijn echter geenszins opgelost, integendeel: in 1951 wordt hij dan ook voor de tweede keer verbannen, ditmaal naar New Vork. Vandaaruit onderneemt hij enige studiereizen naar Zuid-Afrika.
Teilhard behoort tot de eerste verdedigers van de Out-of-Africa-theorie volgens welke de moderne mens afkomstig is uit Afrika. Meer dan drie decennia speelde de geoloog en paleontoloog Teilhard een vooraanstaande rol bij het wetenschappelijk onderzoek naar de vroegste geschiedenis van de mensheid. Tijdens zijn leven is hij als gezaghebbend wetenschapper wereldwijd bekend en erkend - al is het dan ook bijna alleen onder vakgenoten.
Conflict met de r-k Kerk
Maar ook bij het zogeheten 'Heilig Officie', de Romeinse censuurcommissie, kennen ze hem. Deze overlaadt hem tot aan zijn dood met wantrouwen en verdachtmakingen, verbiedt hem colleges te geven en verhindert de druk van zijn wereldbeschouwelijke geschriften. En als na zijn dood al snel en de censuur omzeilend met de publicatie van deze geschriften wordt begonnen, reageert het Vaticaan in 1957 met een geheim schrijven aan alle bisschoppen, inhoudende een reeks maatregelen vanaf een publicatieverbod voor katholieke uitgeverijen tot aan het bevel om Teilhards werken uit alle bibliotheken te verwijderen.
Maar het is dan al te laat. Ook een herhaling van dit schrijven in 1962 kan niet meer voorkomen, dat Teilhards geschriften op sommige formuleringen in documenten van het Vaticaanse Concilie (vooral op Gaudium et spes) een stempel drukken. Met de encycliek Laudato Si blijkt paus Franciscus Teilhard echter thans volledig in ere te hebben hersteld.
De hoofdlijnen in het denken van Teilhard
Heel in het algemeen valt zijn wetenschappelijk werk te verklaren als de proeve van een christelijke wereldduiding op basis van de evolutie: vanuit een innerlijk doorleefde spiritualiteit brengt hij geloof en wetenschap tot een synthese, waarin kosmos en heilsgeschiedenis, evolutie en schepping geen tegenstellingen, maar verschillende opvattingen vormen van de ene werkelijkheid, oftewel het ene werkelijkheidsproces. Binnen de synthetische 'wereldvisie' van Teilhard onderscheidt men drie kennisniveaus: de fysica, de metafysica of hyperfysica en de mystiek. Elk niveau bestrijkt het geheel van de werkelijkheid.
Fysica
Onder 'fysica' in wereldbeschouwelijk verband verstaat Teilhard niet het vak natuurkunde, maar een fenomenologie van de kosmos, van het leven, met name van de mens en zijn geschiedenis. Daar het echter past bij de mens - als deel van de kosmos - dat hij naar zijn toekomst vraagt, valt ook deze vraag bij Teilhard onder het hoofd 'fysica'. En daar het behoort tot het verschijnsel mens, dat hij reflecteert en de dingen waardeert, kan een fysica als zij aan het totale fenomeen mens recht wil doen, de werkelijkheid niet 'waardevrij' behandelen.
Hyperfysica
In de 'metafysica' of 'hyperfysica' van Teilhard gaat het niet om de klassieke metafysica, maar om de duiding van het proces van evolutie als resultaat van vereniging, als scheppingsproces en als proces van christogenese - waarbij Teilhard het begrip evolutie verbreedt van evolutie in engere zin, d.w.z. van de geschiedenis van stambomen, naar de geschiedenis van de gehele kosmos én de geschiedenis van de mens.
Mystiek
Mystiek definieert Teilhard heel algemeen als "smaak en voorgevoel van de totale en laatste eenheid van de wereld doorheen de huidige en ervaren veelheid". "Onder 'mystiek' versta ik [...] de behoefte, de wetenschap en de kunst om het universele en het spirituele tegelijk, en wel het ene via het andere, te bereiken. Gelijktijdig en in een en hetzelfde gebaar door bevrijding van alle verdeeldheid en materiële zwaarte één te worden met alles: dat is, dieper dan al het streven naar lust, rijkdommen en macht, de wezenlijke droom van de menselijke ziel."
Verschillen met Darwin
Wat Teilhards evolutionisme opvallend doet verschillen van de darwinistische opvatting over evolutie is tweeërlei: Volgens Teilhard heeft de evolutie een richting en deze richting is tevens de 'stijging naar een hoger niveau'. Samengevat:
In plaats van de dualiteit van geest en materie kent Teilhard slechts één enkele universele stof - al is het dan met twee aspecten: een 'materiële' buitenkant en een 'psychische' binnenkant.
Een ontwikkeling naar een hoger niveau van de aldus geaarde universele stof wil zeggen: een toeneming van complexiteit en bewustzijn.
De ontwikkeling naar een hoger niveau wordt door de bolvorm van de aarde noodzakelijk.
Drie stellingen zijn het, die Teilhard voor even wetenschappelijk bewezen als elk op zich voor onschuldig houdt, maar die tezamen explosief, of juister vernietigend, zijn voor de traditionele erfzondeleer en de daarop gebaseerde verlossingschristologie:
Stelling 1. Aan zichzelf overgelaten heeft de materie onder de invloedrijke werkingen van het toeval de natuurlijke tendens om de grootst mogelijke groepen van moleculen te vormen. En het leven vindt zoals blijkt zijn plaats in de natuurlijke en normale voortgang van dit proces van moleculisatie.
Stelling 2. Onder dezelfde voorwaarden gaat het eenmaal uit het anorganische opgedoken leven op natuurlijke wijze voort en wel volgens een in zich samenhangende dubbele beweging, om van buiten gezien complexer te worden en van binnen te 'consciëntiseren' (bewustzijn te ontwikkelen), en dat laatste tot het psychologische verschijnen van de reflexie. Met andere woorden, het [...] verschijnen van de mens op aarde in het Plioceen is niets anders dan de normale en lokale manifestatie (onder bijzonder gunstige omstandigheden) van een algemene eigenschap van alle 'tot het einde toe geëvolveerde' materie.
Stelling 3. Er zijn in het universum miljoenen Melkwegen; in elk ervan heeft de materie dezelfde algemene samenstelling en maakt [...] in principe dezelfde evolutie door als binnen onze eigen Melkweg."
U vindt meer hierover op www.teilharddechardin.nl in het daar te downloaden tijdschrift Extra-GAMMA jrg.16 nr. 1
Over de auteur
Henk Hogeboom van Buggenum (geb. 1937, getrouwd 1964) was voor zijn pensionering leraar Duits aan het vwo. Hij was voorheen voorzitter van de Stichting Teilhard de Chardin. Zijn artikel 'De evolutie volgens Teilhard de Chardin' werd eerder in lezingen gebruikt ('Onze toekomst in het licht van de evolutie') en is het laatst verschenen in het blad van de kritisch katholieke Mariënburgvereniging (sept. 2020).
Voor het uitwisselen over het gedachtegoed van Teilhard de Chardin en de mogelijke toepassing ervan op persoonlijk, maatschappelijk, politiek etc. gebied kunt u contact opnemen met het bestuur van de stichting Teilhard de Chardin: stichtingteilhard@gmail.com
terug naar het literatuuroverzicht
^