Dr. C.J. Schuurman - Psychologie, godsdienst en religie

Een kritische bezinning op de grens van een nieuw tijdperk
Uitg. van Loghum Slaterus, Arnhem 1961
[tussen haken is van mij, Freek]

Over de inhoud

Dr. C.J. (Kees) Schuurman
(1898-1979)
bacterioloog, psychiater, schrijver

Onder de schrijvers over de hedendaagse crisis in de westerse cultuur bevinden zich pessimisten en optimisten. Voor de pessimisten is het sleutelwoord: ondergang; de optimisten zien, zonder ook maar enigszins de ernst van de onrustbarende verschijnselen te miskennen, in de crisis de mogelijkheid tot vernieuwing; zij zien dus de crisis als 'overgang'.
Dr. Schuurman, de Amsterdamse psychiater, behoort tot de laatsten. 'De mens van heden', zegt hij, 'bevindt zich in een overgangsfase naar een laatste opbloei van de westerse cultuur, voor deze gaat uitmonden in een wereldcultuur'. Maar deze vruchtbare overwinning van de huidige crisis kan alleen het gevolg zijn van een nieuwe golf van grote en fundamentele bezieling. En een bezieling kan, zoals het woord reeds aanduidt, z.i. slechts geboren worden uit de ziel van de mens, die door hem immers 'het brandpunt van het scheppingsproces' is genoemd. Daar de ervaring van het scheppende leven de kern van alle religie uitmaakt, tracht de schrijver allereerst het verschijnsel 'religie' te doorgronden, het afgrenzend tegenover 'kerk' en 'godsdienst'.
Hij toont vervolgens aan, dat een inzicht in het wezen van de religieuze ervaring aanmerkelijk wordt bevorderd door de dieptepsychologie, die aan het menszijn een dimensie heeft toegevoegd. De tocht waarop de lezer wordt meegenomen, voert langs de kritische beschouwing van traditionele religievormen zowel als van typische hedendaagse verschijnselen en stromingen (existentialisme) om dan ten slotte uit te komen bij een ontdekking van het wezen van de mens en de daaruit geboren visie van een nieuwe cultuurfase.

Schuurman: "Bewustwording is: ontwaken, wakker worden, zien wat er gebeurt in je leven, ontdekken wat de samenhang is."

Inhoud

Voorwoord
Inleiding
1 Wat is het wezenlijke kenmerk van de westerse cultuur?
2 Hoe is de uitwerking van deze cultuur geweest tot opheden?
3 Waar gaat het om in de huidige crisistijd?
4 Uit welke bron kan een nieuwe bezieling ontspringen? Het zelfbesef
Psychologie
Ziel en lichaam
Ik
Denken, voelen en handelen
Bewustwording
Zelfverwerkelijking
Zelfbeleving, waarneming
Religie
De onbewustheid van zichzelf
Vereenzelviging

Kerk
Ritueel
Geloofsleer
De wezenlijke  kern
Gnosis en mysteriecultus
Alchemie
Theologie
Dieptepsychologie
5 De innerlijke weg en een nieuw inzicht in het menszijn
Het wezen der ziel
6 Een prospectieve beschouwing over de huidige grenssituatie
Het verdwijningspunt (de menselijke geest)
Het mysterie van bewustzijn en zelfbesef
Literatuur

Voorwoord
In deze zes voordrachten, gehouden voor de Internationale School voor Wijsbegeerte te Amersfoort in de zomer van 1960, heb ik uitdrukking gegeven aan mijn steeds sterker wordende overtuiging, dat wij mensen ons in dit tijdsbestek in de overgangsfase bevinden naar een laatste opbloei van de westerse cultuur, voor deze gaat uitmonden in een wereldcultuur. Deze opbloei zal alleen tot volle ontwikkeling kunnen komen, wanneer ze wordt gedragen door een nieuwe golf van grote en fundamentele bezieling. Deze zal niet anders dan van religieuze aard kunnen zijn, maar tevens moeten voeren tot de bewustzijnsverruiming, die tot een nieuwe aanpak van de grote problemen van deze tijd in staat kan leiden.
De vraag waar het in onze tijd om gaat, hoe ieder zijn bijdrage voor de oplossing naar vermogen  zou kunnen geven, spitst zich toe tot de kernvraag van de verhouding tussen psychologie en religie. Omdat op dit gebied legio misverstanden bestaan, is het nodig de betekenis van deze begrippen te preciseren en het begrip religie af te grenzen van de begrippen godsdienst en kerk.
Vooral in het vierde hoofdstuk wordt onderzocht, in hoeverre en op welke wijze een psychologischverantwoorde zelfbezinning dienstig kan zijn voor echte religie. Herhaaldelijk wordt in dit verband gerept van het wezen  der ziel als de bron, waaruit als enige een nieuwe bezieling kan  ontspringen. Tal van feiten worden genoemd waaruit duidelijk kan worden, dat het wezen der ziel geen hypothese is, maar een  werkelijkheid, waarmee wij contact kunnen krijgen. 7
Dieptepsychologische ervaring kan aan het menszijn een dimensie toevoegen, die even onmisbaar is voor de komende wereldcultuur  als de atoomenergie. Bij die komende cultuur hoort dan ook een  nieuwe anthropologie, een nieuw mensbeeld en het is de bedoeling van dit geschrift al het waardevolle uit het verleden op te  sporen, dat bij kan dragen tot een verantwoorde overtuiging  omtrent de vraag: 'Wat is de mens eigenlijk?'
De kern van  mijn antwoord gaat uit van de overtuiging, dat echt menszijn  zonder religie niet mogelijk is, maar dat religie niet zuiver kan  blijven, zonder gebruik te maken van de mogelijkheden, die  door de dieptepsychologie zijn ontdekt. 8

Inleiding
Om de komende beschouwingen goed te kunnen volgen, is het  nodig in het kort enkele belangrijke begrippen, die telkens terugkomen, in hun samenhang te verduidelijken. Het gaat in het  bijzonder om de fundamentele psychologische begrippen: ego tiek en erotiek, zoals deze uitwerken in het individu en in de  mensheid als geheel.
Onder egotiek versta ik die groep van driften, die zich in de  eerste plaats manifesteren als gelding, vervolgens als ontplooiing,  om tenslotte uit te monden in datgene, waar het eigenlijk om gaat: de openbaring van het eigene.
Onder erotiek versta ik die groep van driften, die de tegenspelers  zijn van de voorgaande en zich manifesteren als drang naar gemeenschap, zoals deze zich openbaart in: de verhouding der  seksen, voorts in de verhouding van individuen en groepen van  individuen tot elkaar, zoals in vriendschappen en andere relaties, en ten slotte in religie, dat wil zeggen in de verhouding tot  het grote geheel.
Egotiek en erotiek vormen met elkaar in rit mischverband de oerdrang, die er is in de mens om tot zijn  wezenlijke vervulling te komen. Wanneer dit geldt voor het  individu, zal het duidelijk zijn, dat deze drang vanzelf ook te voor schijn moet komen in de resultante der individuele strevingen,  dat wil zeggen in de geschiedenis, in de openbaring der mensheid. We zullen zien, dat deze onderscheiding van bijzondere  betekenis is, willen we het wezenlijke kenmerk van onze wes terse cultuur goed begrijpen. 9

Voorts is het noodzakelijk, dat het duidelijk wordt, hoe die  egotische en erotische drang elk een bepaalde vorm aannemen  in de ziel van het individu, die als expressie-apparaat kan func tioneren. De egotiek kunnen we herkennen in het persoonlijke,  reële Ik, dat ook het egoeentrische Ik is en het executieve Ik. Als  tegenpool daarvan herkennen we de erotiek in het ideale Ik, dat  ook het sociale of normatieve Ik kan worden genoemd.
In beide  Ikken spelen aanvankelijk begeerte en vrees de hoofdrol en pas  wanneer er de juiste wisselwerking tussen deze beide ontstaat,  kan een andere factor in de ziel de boventoon krijgen, nl. die  van het creatieve. We zullen zien, dat deze fundamentele psychologische gegevens onontbeerlijk zijn voor het begrip van de  komende beschouwingen.
Ten slotte is het belangrijk op te merken, dat we bij de man in  het algerneen een sterker egotischaccent vinden en bij de vrouw  een sterker erotischaccent. Een juiste wisselwerking voert ook  hier tot openbaring van creatieve krachten, zowel seksueel als  geestelijk. 10
terug naar de Inhoud

1 Wat is het wezenlijke kenmerk van de  westerse cultuur?
Dat onze tijd een crisistijd is, is langzamerhand een gemeenplaats geworden, maar het is zeker niet zo, dat ons dagelijks helder voor ogen staat, wat eigenlijk de hoofdpunten zijn van de  crisis waarin we ons bevinden. Als belangrijke punten wil ik de  volgende noemen. In de eerste plaats is het duidelijk, dat de  mensheid staat voor de uiterst spannende beslissing over leven of  dood, althans van een groot deel der mensheid, en wel een zo  groot en vitaal deel dat we kunnen zeggen, dat daarmee onze  cultuur zeker op het spel staat. Dat ik hierbij denk aan de  atoomkernsplitsing met al zijn gevolgen, is natuurlijk duidelijk.  Deze beslissing is daarom zo spannend, omdat aan de andere  kant, indien de mensheid bijtijds de weg weet te vinden om de catastrofe te vermijden, de toepassing in zich t komt van zulke  ongekende mogelijkheden zowel in de rich ting van de exploitatie van het kleine - dan denk ik aan atoomkernfusie met al haar  gevolgen - als in de rich ting van het grote - en dan denk ik aan  de mogelijkheden van de ruimtevaart -, dat ook daardoor blijkt,  dat een volkomen nieuwe fase in de mensheid is aangebroken.  Dit alles is tochwel een gevolg van de ontwikkeling van de  wetenschap. Terwijl in de vroegere tijden de mensheid eigenlijk  alleen een eenheid is geweest door de innerlijke gelijkluidend heid der mythen, die wel eens genoemd zijn de eerste universele  taal der mensheid, is er nu voor het eerst een tweede taal der  mensheid opgekomen, nl. de taal van de westerse wetenschap.  Deze vormt een belangrijke stap in de rich ting van de eenheid der mensheid. Ze is echter op zichzelf alleen een mogelijkheid  en nog geen werkelijkheid. 11
Het spreekt vanzelf, dat in dit spannende stadium de mens, - er zijn tal van vooraanstaande ﬁguren, die dat vertolken -,  huivert voor zijn eigen mogelijkheden en zich in zekere zin met  vrees en beven afvraagt, of wij mensen wel in staat zijn deze  krachten voldoende te beheersen. Dit is uiterst belangrijk, want  hierdoor vraagt voor het eerst over de hele wereld de mens zich  af: wie ben ik zelf, dat ik in deze mogelijkheden verkeer. Dit  geldt natuurlijk vooral voor de westerse volken met hun grootste  mogelijkheden.
Een fundamentele verandering, hiermee samen hangende, is dat voor het eerst in de geschiedenis door de be heersing van een bepaalde techniek, die voor iedereen toegan kelijk is, de mens tevens bezig is de binnenwereld te verkennen  en ook hier even geweldige mogelijkheden ontdekt als tot nog toe  door de natuurwetenschappen is geschied in de buitenwereld,  in de rich ting van het grote en in de rich ting van het kleine.
Gaan we nu in het kort de gevolgen na van deze belangrijke  feiten voor het geestesleven, dan vinden we in de eerste plaats in  onze tijd net als 2000 jaar geleden een sterk gevoel van onbehagen, ja zelfs van apathie. Het klinkt vreemd als ik dat zeg, om dat het lijkt alsof onze tijd geweldig actief is. Er is echter een  geestelijke apathie. Er zijn ontzaglijk veel mensen, die eigenlijk  maar afwachten, wat er gebeuren gaat en om die grote massa  gaat het. Er is ook een grote mate van skepsis en in de grond  pessimisme. Hiermee hangt samen de relativering van de essentiële waarden. Hoeveel mensen zijn er niet, die eigenlijk nauwelijks meer geloven in liefde, in waarheid, in vrijheid. Maar  anderzijds is er evenzeer een dynamische ontwikkeling in de  rich ting van twijfel aan schijnwaarden, die lange tijd zo'n grote  rol hebben gespeeld.
Daarbij denk ik aan de tegenwoordige  grondige twijfel aan de waarde van het verschil tussen de rassen.  Dat er zekere psychologische verschillen zijn is duidelijk, maar de discriminatie op basis van rasverschil is bezig te verdwijnen. Hetzelfde geldt voor de discriminatie op basis van sekse verschil. Overal ter wereld gaat de vrouw zodanig meedoen en  krijgt een zodanige taak toegewezen, dat men alleen nog kan  spreken van psychologische verschillen tussen man en vrouw,  maar niet meer van waardeverschillen. Hetzelfde geldt voor de  discriminatie op grond van politieke achtergronden. Ook hier van begint men steeds meer de betrekkelijkheid in te zien en het  onjuiste van diskwaliﬁcaties. Men zoekt naar een weg om hiervoor deﬁnitief oplossingen te vinden. Dit heeft natuurlijk vooral te maken met het vluchtelingenvraagstuk.
Ten slotte geldt dit zelfde voor de discriminatie op grond van  verschil van godsdienst. Hoe langer hoe meer erkent men, dat  verschillende godsdiensten gelijke rechten hebben en dat men  alleen maar kan trachten elkaar te beïnvloeden om zo diep mogelijk contact te hebben met de oergrond.  Dit alles vraagt om een reoriëntatie ten opzich te van mens en  wereld en vooral ten opzich te van de diepere achtergrond van  het menszijn. Dus ook om een nieuwe en grondiger belang stelling voor het onbewuste zieleleven.

Dit waren de punten, die ik eerst wilde noemen, voordat ik  kom tot mijn eigenlijke onderwerp. Het is immers zo, dat wanneer wij ons in een grenssituatie bevinden en onze cultuur daar bij in zeer bijzondere mate in het geding is, het noodzakelijk is,  dat we ons afvragen, welke mogelijkheden deze cultuur nog  bevat. Dit houdt tegelijk in dat we vragen, wat eigenlijk het  wezen is van onze cultuur. Maar daarvoor zullen wij tot de  oorsprong moeten gaan. We zullen ons moeten afvragen, wat  het wezenlijke kenmerk van het begin af aan geweest is.
Dat ik  hiernaar vraag houdt een deﬁnitie in van het begrip cultuur. Ik  versta daaronder de creatieve openbaring van een grondpatroon  van archetypische krachten in een collectiviteit van grote tijd ruimtelijke uitgestrektheid. 12 Het zou ons te ver voeren om deze deﬁnitie nader te onderzoeken, dus ik geef deze nu voor wat  zij is.  Willen wij gaan tot de wortel van het grondpatroon van ar chetypische krachten, die in onze cultuur werkzaam zijn, dan  moeten we terug naar de zeer oude culturen van Babylonië en  Egypte en ik wil daarom beginnen met eerst een indruk te geven  van de Egyptische beschaving, die van bijzondere betekenis is  geweest voor het ontstaan van onze cultuur. Ik doe het heel  kort, maar het is noodzakelijk, om daardoor ook het eigenlijke  kenmerk van onze cultuur beter duidelijk te kunnen maken.
 De Oude Egyptische cultuur was totalitair van opbouw. In  alle geledingen was ze van bovenaf georganiseerd. Dat betekent  dus dat wanneer we dit psychologischwillen formuleren en  denken aan de twee grote machten egotiek en erotiek, de erotische krachten hier verre de boventoon voerden, zoals dat  eigelijk bij alle antieke culturen het geval is geweest. De geest  die deze hele maatschappij doortrok was mythocratisch.  De mythe, die voorbewuste poging zich rekenschap te geven van de krachten van het zieleleven, die voorbewuste dieptepsy chologie dus, vormde de achtergrond van deze cultuur. Daardoor  was er in het oude Egypte een wijze, een bijzonder hoog ontwikkelde ﬁguur, die door zijn bijzondere capaciteiten deze functie kreeg en die, bijgestaan door een aantal deskundigen, specia listen, de Farao dag voor dag, jaar voor jaar en van het begin  van zijn regering af zijn taak en functie aanwees en dit deed in  overeenstemming met verschillende astrologische tijdperken. De  Farao nam daarbij een middelaarsfunctie in. Enerzijds was hij  duidelijk de incarnatie van de kosmische orde, anderzijds was  hij tegelijk de incarnatie van het volk, een voorbeeld van de  idee van de godmens.
De gehele Egyptische maatschappij was  doortrokken van de idee, dat elk mens een toegewezen plaats  had en dat verwerkelijking van de kosmische orde pas stap voor stap kon plaatsvinden, dat dit zo juist was en noodzakelijk en 14 daarom ieder dus ook tevreden moest zijn met de plaats, die  hij innam. Geleidelijk aan was een verruiming van de individuele mogelijkheden voorzien en we zien dan ook, dat die tot stand kwam in de volgorde van het Oude naar het Middenrijk  en van het Middenrijk naar het Nieuwe.
Vragen wij naar de  kern van de mythen, die het leven van de Egyptenaren beheer sten, dan komen we uit bij de grote levenswet van het proces van  dood en wedergeboorte, zoals dit zo duidelijk gesuggereerd werd door de rol die de Nijl in Egypte speelde. Perioden van grote  droogte, perioden van grote vruchtbaarheid, dood en leven wis selden elkaar af en de hele cultuur leefde op de grens van de dorre  woestijn en de vruchtbare Nijlvlakte.
We moeten het niet omdraaien en doen alsof hun opvattingen dus een zuiver natuurlijke  oorzaak hadden, neen het was zo, dat men in dit natuurgebeuren  het eigen innerlijk menselijk beleven zag en begreep; daarom  werd dit proces van dood en wedergeboorte uitgebeeld in het  hanteren van de dode, speciaal van de Farao als vertegenwoordiger van het volk, later ook van enkele hoogwaardigheidsbekleders, die als bijzondere gunst hierin mochten delen.
Het  lichaam werd gebalsemd en geplaatst in een sarcofaag. Daardoor  werd eigenlijk het zaad uitgebeeld dat het leven van de plant is,  dat zich terugtrekt in een kiem met een harde bolster. Deze sar cofaag werd geplaatst in een piramide, waarvan we weten, dat  hij oorspronkelijk de uitbeelding is van de zogenaamde schep pingsheuvel, een eerste beweging van de aardkorst in de rich ting  van levensopenbaring. Alles in deze cultuur was symbolisch, ook  de bouw van de tempels en van de piramiden. Wij weten dit zo  goed, doordat de Egyptenaren zulk een ontzaglijke documentatie  hebben achtergelaten.  Uit deze gegevens blijkt, dat ze de overtuiging waren toege daan, dat langzamerhand in de geschiedenis steeds meer individuen zouden mogen delen in het bewustwordingsproces, dat  aanvankelijk alleen voor enkelen bestemd was. 15

Wanneer we die cultuur in haar geheel bestuderen, vinden  we, dat men in die tijd een verrassende kennis had van de natuur,  van de mens en van het heelal, die ons nog steeds moet verbazen.  Ik merkte op dat het totalitaire karakter van deze maat schappij eigenlijk niets bijzonders is, omdat de erotiek in alle  cultuurvormen van de oudheid nog overheerste. Dit is belangrijk  want het betekent, dat de opkomst van een overwich t van het  egotische boven het erotische pas langzamerhand plaats kon  vinden en een grote gebeurtenis was. Het eerste spoor daarvan  vinden we bijv. in Egypte, waar in de latere tijd de overtuiging  werd uitgesproken, dat de mensen eigenlijk de kinderen der  goden zijn.
Hier wordt dus een soort van familierelatie genomen  als uitdrukkingsvorm voor de relatie tussen de mens en de wezenlijke, de archetypische krachten, die het leven van de wereld  beheersen. Maar in deze verhouding van de mens als kind tot  ouders is natuurlijk nog een volledige afhankelijkheid en we vinden nu voor het eerst in het Israëlitische volk de gedachte uitgesproken van een verbond, alsof er sprake is van twee gelijkwaardige partijen. Het is dan ook vanuit de nieuwe bewustwording,  die in deze rich ting gaat, dat we kunnen begrijpen, dat Mozes,  een mythische ﬁguur, waarvan we niet weten of hij ooit historisch heeft bestaan, dat Mozes zich heeft losgemaakt uit het  Egyptische verband en wel op basis van de stelling, dat het leven  in Egypte een slavernij was, en dat het joodse volk een eigen karakter had en een verbond met zijn eigen God Jaweh.
Hier zien we de egotiek opkomen en zo'n bezieling veroorzaken, dat  er een sterk zelfvertrouwen in dit volk ontstond, een vertrouwen, dat werd uitgedrukt in het geloof, dat Jaweh niet was een  van de vele goden, zoals er bij allerlei volken waren, maar dat  hij een unieke en aparte plaats had. Ik kan er nu niet verder op  ingaan om de egotische lijn te vervolgen, zoals die in het hele  Oude Testament te voorschijn komt. Ik wil alleen maar zeggen, dat deze bijzonder duidelijk zich aftekent door de afgrenzing,  die het joodse volk blijkbaar behoefde en de sterkte intolerantie,  die het vertoonde tegenover andere volken en hun godsdienst.
Dit alles is daarom zo belangrijk, doordat in het joodse volk de  bezielende, emotionele wortel schuilt van onze cultuur en wel in  het bijzonder in dat egotischkarakter. Daartegenover is de  Griekse wortel van onze cultuur meer de intellectuele, de bezinnende, de andere pool dus, de verstandelijke rechtvaardiging  van deze egotische drang. Vanuit beide wortels zien we een  toename van de bewustwording van de mens omtrent zichzelf.  Onze cultuur is onafscheidelijk verbonden met deze egotische  stroming, die zich aanvankelijk heeft gekristalliseerd in het chris tendom.
Het is daarom noodzakelijk dat we ons nu gaan ver diepen in de oorsprong van het christendom als godsdienst.  Bestuderen we daarvoor de tijd kort voor onze jaartelling,  dan vinden we een merkwaardige overeenkomst met de tijd  van nu. We vinden in de eeuw vóór Christus een toenemende  desintegratie van allerlei volken rondom de Middellandse Zee,  doordat de toenemende macht van de GrieksRomeinse cultuur  overal in doordrong en de oude culuurverbanden oploste.  Hiermee ging gepaard een ontwaarding, een waardeverlies in  het bewustzijn van vele mensen ten opzich te van de normen,  waaruit ze geleefd hadden. Dus een grote onrust en een gevoel  van onbehagen.
Antwoord op deze uitdaging waren verschillende religieuze en ﬁlosoﬁsche stromingen van die tijd, die alle  het hunne trachtten bij te dragen tot het vinden van een nieuwe  integratie. Vele van deze stromingen vonden alleen aanhang  onder een elite, andere vonden aanhang onder de grote  massa. Terwijl we natuurlijk vanuit onze tijd kunnen consta teren, dat de ene stroming dich ter de kern raakte van de behoefte van die tijd dan de andere, moeten we tochconstateren, dat  aanvankelijk daardoor geen van deze stromingen de boventoon  kreeg, omdat hun de vitale kracht ontbrak om de grote massa in beweging te brengen. 17
Dit is bijzonder treffend wanneer we letten  op het Mithraïsme, want dit heeft tijdelijk een grote macht gekregen. Er ontbrak echter iets essentieels aan. We kunnen dit  o.a. begrijpen uit het feit, dat het Mithraïsme te veel alleen een  godsdienst was voor mannen en niet voldoende voor de vrouw.  Terwijl nu de massa een groot gevoel had van onbehagen,  verlangen naar een nieuw houvast, maar ook naar vrede en  veiligheid vanwege de vele oorlogen, vond tegelijk een regressie  plaats, op dezelfde wijze als in onze tijd, omdat zich grote massa's  proletariaat vormden, die eigenlijk een potentieel gevaar  waren voor de samenhang van de staat en daarom tevreden  moesten worden gesteld.
We hoeven die tijd maar even te bestuderen om te beseﬁen, dat er ontzaglijk veel lijden was en dat  de mensen ook aan elkaar zo veel leed konden aandoen. In verband daarmee was er veel angst en ontreddering en dus een  zich nieuw afvragen: wat is tochde mens, dat hij dit alles moet  doormaken. Men werd zich enerzijds meer bewust van zichzelf  en anderzijds wist men geen raad met het lijden. Van hieruit  kwam nu op een toename van schuldgevoel, schuldgevoel over  het feit, dat men tegen de wezenlijke waarden van het menszijn  inging, schuldgevoel ook over het leed, dat men elkander aan deed.
Het kenmerk van die tijd was het opkomen van een gevoel  van een persoonlijke waarde van de mens. En dit deed in het  bijzonder de massa slaven in beweging komen, die zich eigenlijk  niet meer bij hun positie konden neerleggen, daarom in ieder  geval hunkerden naar een antwoord op en naar de zin van hun  lijden. De grote massa van die tijd zocht naar het verlossende  woord, naar het verlossende antwoord op het persoonlijke  lijden. Dit is het grote probleem van die tijd. Om dit beeld te completeren moeten we daarbij bedenken, dat er ook politiek  grote beroering was en in het bijzonder - en dat is weer een  overeenkomst met onze tijd - een sterke oostwest spanning. 18
Na verschillende driemanschappen was er ten slotte een eindstrijd tussen twee machtige ﬁguren Octavianus en Antonius,  elk met hun eigen aanhang van staten en machtige organisa ties. Octavianus was meer westers-Romeins en vereenzelvigde zich dus ook het liefst met Apollo, de zonnegod. Dit  betekent, dat hij geneigd was de voorrang te geven aan het  bewustzijn. Antonius daarentegen was meer oosters-hellenistisch en vereenzelvigde zich graag met Dionysus, zoals trouwens  Cleopatra zich met Isis vereenzelvigde. Deze beiden staan meer  aan de kant van het onbewuste zieleleven.
Dat ten slotte Octavianus het won, betekent dat de wind woei in westerse rich ting.  Dringen we nu dieper door in de geestelijke achtergrond van  die tijd, dan moeten we ervan uitgaan, dat de algemene betekenis van de mythen eigenlijk in grote kringen verloren was gegaan, dat men zocht naar een nieuwe vertolking van het onbewust beleven van de bestemming der mensheid. Dat men dus in  die mythische verhalen een accent zocht, dat er te veel in ontbrak.
Men zocht dus naar een verschuiving van het arche typische grondpatroon en vond dit ten slotte door meer uitdruk king te geven aan de betekenis van de persoonlijke waarde van  de mens en de betekenis van zijn persoonlijke lijden. De tijd van  de levenslustige, speelse goden, die de mens voor hun doeleinden  gebruikten, was voorbij; eveneens de tijd van de godendrama's,  die zich blijkbaar los van de mensenwereld afspeelden, natuurlijk eigenlijk omdat men deze verhalen niet meer begreep. Maar  wat mythischoverbleef was dus allerwegen het idee van de  lijdende god. We denken bijv. aan de mythe van Osiris, die door  Seth, de boze, gedood werd, maar later weer uit de dood verrees  en we denken aan Prometheus, die geboeid werd aan de rots en  later door Hercules werd bevrijd.
Maar wat we in de verschillende godsdiensten, die gerich t waren op de verering van  Mithras, van Tammuz, Adonis en Osiris nu gaan vinden is, dat  de lijdende god tevens wordt een verlosser en heiland. 19 Deze  bewustwording van de kosmische achtergrond van het menselijke leven, vond in enkele bijzondere groepen een aparte bestudering en uitbeelding, en wel in de zgn. mysteriën meer  langs de weg van het gevoel, in de gnostische kringen meer langs  de weg van het intellect. In de mysteriën, waarvan een grote  variatie in die tijd bestond, werden de mythen dich ter bij het  persoonlijk bewustzijn gebracht door de verhalen van vroeger  uit te beelden op een zodanige wijze, dat ze meer tot de verbeelding spraken, in het bijzonder een vorm, die wij nu zouden  noemen een psychodrama.
In de verschillende gnostische  stromingen werd dit zelfde gedaan langs de weg van mystiek- ﬁlosoﬁsche speculatie. Hieromtrent zijn we tegenwoordig zoveel beter georiënteerd door de vondsten van een hele gnos tische bibliotheek in Kenoboskion dicht bij Louksor in Zuid -Egypte. Deze geeft een volledig inzicht in de gnostische  stromingen in de derde en vierde eeuw na Christus.

Hierdoor  weten we nu, mede door de rollen die bij de Dode Zee zijn gevonden , dat de oorsprong van het christendom eigenlijk heel anders is  geweest dan men het gewoonlijk van kerkelijke zijde heeft  willen voorstellen.  In de eerste plaats zijn bijna alle elementen van het christendom al vóór het jaar nul aanwezig geweest. In gnostische  kringen was het langzamerhand steeds meer gemeengoed, dat  het voor de mens noodzakelijk is dat hij door lijden heen gaat , wil hij ten slotte door inzich t worden bevrijd. Dat hij  moet worden geboren uit natuur en geest, zoals we dat later in de evangeliën uitgebeeld vinden in de geboorte van Jezus uit Maria en  de Heilige Geest. Dit is symbolische taal, waarin Jezus de mens  vertegenwoordigt.
Ook het symbool van het kruis, dat al afkomstig is uit de oude astrologieën en een oersymbool der  mensheid is, werd steeds meer gebruikt als het symbool van de  weg van de mens om tot verlossing te komen. Hij moest door  het kruis der fundamentele spanningen heen om tot opstanding  en wedergeboorte te geraken. 20
Hiermee in verband staat de leer omtrent verzoening door  het bloed van het lam, een leer die in andere vorm al op Kreta  bekend was, waar de mens moest worden verlost door het bloed  van de stier. Ook vinden we bij de gnostici al een ritueel,  waarin de Eucharistie met brood en wijn volledig werd gevierd.  In tal van mythen vinden we de wonderbare geboorte van de  Heiland uit een maagd in een grot. Deze hele geestelijke achtergrond van de stromingen van die tijd is terug te voeren tot de  astrologie, maar in de tijd vlak voor onze jaartelling ging het  meer om de mens als persoon en dus ook om zijn persoonlijke heil.  Dit accent vinden we al eerder in Egypte, waar de mens be houden kon worden door het geloof in Osiris en door zich met  Osiris in zijn dood en opstanding te vereenzelvigen, maar dit  begon nu meer algemeen goed te worden.
Men zocht dus naar  persoonlijk heil en naar bevrijding van de dood. Men zocht er naar om aan het leven in deze wereld met al zijn lijden een zin  te geven door het geloof in een hiernamaals, waar pas de kroon  op het geheel wordt gezet.  Zo was er dus omstreeks het begin van onze jaartelling rond om de Middellandse Zee een geestesleven van spannende verwachting en van vele waardevolle mogelijkheden, die nog  wachtten op de grote stoot, op het kristallisatiepunt, zoals dat in  onze tijd ook het geval is. Er ontbrak nog één dynamische  schakel en deze kwam uit het joodse volk. Niet uit die groep van  het joodse volk, die in de diaspora leefde en die dus hellenis tischgeoriënteerd was, en die verbonden was met de beroemde  naam Philo van Alexandrië, maar uit het onvervalste joodse  Messianisme.
Na alle bittere ervaringen door de ballingschappen en over heersingen hadden de joden langzamerhand een sterk nationalistisch gevoel ontwikkeld. De eentrale ﬁguur van al hun nationalistische verwachtingen was de Messias. In overeenstemming  met de twee oorspronkelijke accenten van elke volksgemeenschap, 21 van een staatsverband als uiterlijke vorm en een godsdienst als een verband met de binnenwereld, welke twee accen ten bij de joden vertegenwoordigd waren door Mozes en Aaron,  en later door de koning en de priester, is het begrijpelijk dat er  nu ook tweeërlei Messiasverwachting was, een koninklijke en  een priesterlijke.
In sommige stromingen werden deze twee  blijkbaar in één geheel verenigd en samengevoegd tot een ideaalbeeld van de ware mens met universele betekenis. We zien hier,  dat juist door het sterker persoonlijke bewustzijn, dat aan het op komen was, ook het universele karakter van de mens en van het  menszijn begon door te breken. Het is nu uit de geschriften die  bij de Dode Zee gevonden zijn, veel duidelijker geworden dan  vroeger, toen het alleen uit enkele uitlatingen van Philo van  Alexandrië en Flavius Josephus werd vermoed, dat een bepaalde sekte, die in Palestina leefde, een grote betekenis heeft  gekregen voor onze cultuur. Het is de sekte, die zich geestelijk meer geconeentreerd voorbereidde op de komst van de  Messias en die in verschillende groepen leefde, welke samen gevat worden onder de naam der Essenen.
Deze Essenen bezaten een belangrijk eentrum in Qumran bij de Dode Zee,  waarvan tegenwoordig de fundamenten zijn blootgelegd. De  sekte der Essenen was gesticht tussen ongeveer 150 en 65 voor  Christus door een merkwaardige, uiterst serieuze en belangrijke  ﬁguur, de Meester der Gerechtigheid. Afstammend van Levi,  dus behorend tot de priesterlijke lijn, moet hij een geweldige  persoonlijkheid zijn geweest, die enerzijds grote indruk heeft gemaakt en bij zijn aanhangers zo zeer werd vereerd, dat men zijn  naam evenmin als die van Jaweh mocht uitspreken, maar die  anderzijds blijkbaar zo revolutionair was ten opzich te van de  oude opvattingen omtrent wet en profeten, dat hij door het  volk werd gestenigd. Kort voor zijn dood echter heeft hij met  nadruk gezegd, dat hij zou terugkomen. Het is nu bekend, dat  zeer vele van zijn uitspraken later aan Jezus zijn toegeschreven, 22 maar reeds eerder in geschriften zijn vastgelegd.
Zijn identiteit is  niet bekend; er zijn verschillende grote ﬁguren geweest, waarvan  men vermoed, dat die degene was, die later als de  Meester der Gerechtigheid is aangeduid, maar historischis dit  niet met zekerheid bekend. Ik zal daar dus niet verder op ingaan. Het belangrijke van de Essenen was, dat zij de wet en de  profeten zuiver symbolischinterpreteerden en daardoor de  grondslag legden voor een beweging, die universele betekenis  kon krijgen. Ze leefden ascetischin een strenge orde, ver wierpen huwelijk en seksualiteit en hadden daardoor een grote  overeenkomst met de gnostische kringen van die tijd, ze werden  door het volk zeer gerespecteerd en hadden veel invloed. Ze  vormden in tal van plaatsen in Israel gemeenschappen, die ook  toen al Christianoi genoemd werden in het Grieks, hetgeen  dezelfde betekenis heeft als Messianisten in het Aramees.  Hun aandacht - en dat is belangrijk - was wél gerich t op deze  aarde. Zij verwachtten een wereldvernieuwing, maar waren  overtuigd, dat dit heil pas kon komen door het optreden van een  messias, die zou zijn 'een man van smarten en een dienaar van Jaweh'.
Belangrijk is dit accent, omdat hier niets in zit van een lijdende God, maar veel meer van een grote menselijke ﬁguur,  die zich volkomen onderworpen zou weten aan Jaweh, en  bereid was door het lijden heen te gaan. Tevens waren de  Essenen overtuigd, dat met de komst van deze ﬁguur een wereld catastrofe zou plaatsvinden. Hier zijn alle eschatologische verwachtingen aan vastgekoppeld.  Bezien we nu deze groep als geheel, dan moeten we constateren, dat ze niet voldoende universeel was, om als zodanig het  uitgangspunt te kunnen worden van een wereldgodsdienst.  Daarvoor leefden de Essenen te afgesloten, daarvoor was hun  orde te streng en hadden zij ook enkele onverteerbare stellingen.  Verschillende gegevens wijzen er nu op, dat zowel Johannes de Doper als Jezus weliswaar met deze kring in contact heeft gestaan, mogelijk zelfs eruit is voortgekomen, maar toch anderzijds deze beide ﬁguren een eigen zelfstandig accent hebben gelegd, waardoor ze ten dele met deze Essenen in botsing kwamen.
De eerste, Johannes de Doper was daarbij tochmeer  de orthodoxe en Jezus de meer revolutionaire. Nu is er eigenlijk  niets bekend omtrent het verband tussen de Meester der Gerechtigheid, die meer de priesterlijke Messias vertegenwoordig de, en Jezus, die in de Evangeliën veel meer als afstammeling  van David en dus als koninklijke Messias wordt geschetst. Dat  dit verband er moet zijn is duidelijk, doordat vele uitspraken van de Meester der Gerechtigheid aan Jezus worden toege schreven en dat eigenlijk alles later aan de naam van Jezus verbonden wordt. Wat wel duidelijk is geworden zijn twee feiten: 
Er zijn uit die tijd misschien wel honderd evangeliën bekend.  En tochzijn er maar vier canoniek verklaard. Wanneer wij ons  afvragen waarom dat zo is, dan vinden we het antwoord hierin,  dat door de vroege christenen aan deze vier evangeliën de betekenis werd verbonden van de vier vaste tekens van de dierenriem en we weten dat deze de oorsprong vormen van het kruis.  De vier evangeliën in de gestalte van de vier tekens van de dierenriem, de stier, de leeuw, de adelaar en de Mens zijn dus  eigenlijk de samenvatting en de meest kernachtige vertegen woordigers van al die andere evangeliën en vormen met elkaar  weer opnieuw dat belangrijke symbool van het kruis.
Wanneer  we ons dan verdiepen in de inhoud van deze vier evangeliën,  dan vinden we hier vier visies op één belangrijk feit, nl. het  leven van Jezus zoals het althans aan Jezus wordt toegeschreven. Jezus blijkt een sleutelpositie te hebben ingenomen in de stromingen van zijn tijd en als we ons afvragen, hoe dit te verklaren is, dan komen we tot de conclusie, dat hij blijkbaar de stoot heeft ge geven tot het doorbreken van het pessimisme, in het bijzonder tot het doorbreken van het gnostische pessimisme, dat  het menszijn alleen maar een ramp was, alleen maar een vernedering. 24 Door leven en sterven van Jezus moet er iets doorgebroken zijn van het besef van dat transcendentale bewustzijn,  dat het lijden juist de weg is tot verwerkelijking van het koninkrijk Gods.
Het lijkt wel waarschijnlijk, dat Jezus in bijzonder  radicale vorm deze stelling in zijn leven heeft willen vertolken.  Het is aannemelijk dat hij zich daarbij veel gespiegeld heeft  aan de Meester der Gerechtigheid, mede in verband met verschillende uitspraken van Jesaia en er zich op heeft ingesteld,  dat alleen door het zelfoffer de schepping van het werkelijk  menselijke tot stand kon komen. Als sterke persoonlijkheid,  maar tegelijk zeer sensitief, in overeenstemming met het begin  van het piscestijdperk, voelde hij de spanning van de wereld situatie en verwachtte een doorbraak van vernieuwende krachten.
Hij beleefde dus het archetypischgrondpatroon, dat als  nieuwe tijdgeest drong tot doorbraak in het bewustzijn der  mensen. Maar toen de directe verwerkelijking, zoals hij die zich   had voorgesteld, niet snel kwam, concludeerde hij blijkbaar  dat deze doorbraak alleen kon komen door zijn dood. Hiermee  was hij wel een zeer typische vertegenwoordiger van het piscestijdperk, dat immers een tijdperk is dat vraagt om de oplossing  van het ik en de overgave aan het grote geheel, aan het universele. Als typische vertegenwoordiger hiervan had hij een grote  behoefte zich compleet te geven, een behoefte zoals we die regel matig vinden bij grote volkshelden. Daarbij was zijn denken  blijkbaar typischjoods concretiserend en gerich t op deze wereld.  Hij maakte welbewust van zijn leven heel concreet een psycho drama, dat de voorzeggingen der profeten letterlijk ging vervullen en aanstuurde op zijn eigen dood, op grond waarvan hij Judas zelf instrueerde tot de rol van het verraad binnen het kader van het psychodrama en na zijn dood de grote omkeer  verwachtte als opstanding.  In deze merkwaardige verwerkelijking komt een unieke vorm  van persoonlijke liefde met universele strekking tot uitdrukking. 25

Hij moet zijn omgeving wel verbaasd en verbijsterd hebben vanwege de consequentie en vastbeslotenheid, waarmee hij zijn  wonderlijke zelfverkozen opdracht vervulde. Geen wonder, dat  hij hierdoor enerzijds een te mysterieuze ﬁguur werd dan dat  men daar gemakkelijk de nationale Messiasverwachting aan kon  verbinden. Hij sloeg zijn omgeving alle mogelijkheden uit handen om een nationale held in hem te zien, maar tochwas  anderzijds niemand zozeer de belich aming van de joodse  mythe als hij. Juist daardoor kon hij ten slotte het kernpunt worden van de creatieve stroom van veel universeler strekking, waar  de gehele wereld van die tijd op wachtte nl. de vereenzelviging  met de mythe van de lijdende God. Zijn leven en dood waren  niet geschikt om in hem zo maar te zien een Godmens, die  slachtoffer werd van zijn eigen goedheid, zoals we dit bijv. vinden  in de ﬁguur van Quetzalcoatl in het oude Mexico, maar hij kon wel degene zijn, die door zijn vastberadenheid om het koninkrijk Gods te vestigen dwars door zijn dood heen, kon worden  gezien als een ﬁguur, die de dood overwon door deze dienstbaar  te maken aan groter heil. Hij verwerkelijkte dus blijkbaar het  wezen van het offer.  Ongetwijfeld wist men aanvankelijk met de hele gebeurtenis,  hoe deze dan ook verlopen is, geen raad. Daardoor is het duide lijk dat aanvankelijk de kring, die innig met hem verbonden  was geweest en grote verwachtingen van zijn leven had gehad  klein bleef.  Van de elf diseipelen, voor zover deze er werkelijk historisch  zijn geweest, is weinig uitgegaan, mede doordat ze de betekenis  van Jezus Messiaans, dus joods en eschatologischbleven zien.  Hier wreekte zich het beperkte milieu waarin Jezus optrad.
Tegen deze achtergrond nu komt de ﬁguur van Paulus duidelijk tot uitdrukking. Joods door geboorte in Tarsus, Helleen van  cultuur, Romein volgens burgerrecht was hij blijkbaar met z'n  enorme dynamiek en grote intellligentie de ﬁguur, die kon begrijpen wat zijn tijd behoefde. 26 Door de gemeente der Christianoi  in Antiochië in contact gekomen met de verhalen omtrent het  leven van Jezus, heeft hij zeer spoedig de grote betekenis begre pen, dat hier een persoon was, die eigenlijk in zijn leven de  mythe had vertolkt. Dit sloot aan bij de gnosis, die Paulus  bekend was. Hij kon hierdoor een nieuwe gnostische leer gaan  prediken, die rechtstreeks de mythe van het proces van dood en  wedergeboorte vertolkte, maar deze koppelde aan het leven van  een mens, waardoor de mythe dus door hem gehumaniseerd  werd.
De kernpunten van deze verlevendigde oermythe waren de  volgende:
Het gaat niet om de geestelijke heerschappij van een  wet zoals in het jodendom of van een leer, zoals het in de andere  gnostische kringen in tal van groepen werd gesteld, maar, be toogde hij, het gaat alleen om de dienende liefde. In zijn gnosis  werd niet kracht verheerlijkt maar overgave, niet onkwetsbaarheid van een grote held maar doorgang door het grootste  lijden. Niet de heersende mens genoot de grootste waardering,  maar de gekruisigde en gemartelde slaaf. Het is geen wonder,  dat deze leer, die eigenlijk een nieuwe anthropologie vertegen woordigde, direct aansloeg bij de horde van slaven, wier lijden  immers zo groot was, omdat ze zich meer van hun persoon bewust begonnen te worden en van hun menselijke waardigheid.  Hier was nu een geluid, waardoor een persoonlijk lijden een  kosmische achtergrond kreeg en daardoor aanvaardbaar werd.
 Intussen moeten we niet vergeten dat de vermoedelijk eenvoudige menselijkheid, de dieptepsychologische bezinning en  wijsheid van Jezus door Paulus werd vervangen door een gnosis,  dus door een mythe en dat daardoor weldra zeer veel van het  universeel menselijke, dat Jezus waarschijnlijk heeft vertolkt,  verloren is gegaan. De mythe werd verlevendigd door de per soon Jezus in het eentrum te stellen, maar in wezen was het een  stap terug. Het was echter wel het kristallisatiepunt, waar in die  tijd behoefte aan bestond. 27 Paulus heeft dus door de vermenselijking van de mythe de grote stoot gegeven tot het ontstaan  van een godsdienst, waar langzamerhand alle godsdienstige  groepen van die tijd in konden worden opgenomen.
Jezus werd  de katalysator in een proces, waarin hij zelf zoals elke katalysator  vanzelfsprekend bijna geheel onvindbaar werd.  We weten dan ook dat de evangeliën, met name ook de vier  synoptische, reeds de uitbeelding vormen van de mythe en niet  als een historischverslag kunnen worden beschouwd.

Wat is er nu de betekenis van, dat een persoon in het centrum  werd geplaatst? We zien hier een ander accent dan bij het  boeddhisme, waar tochde leer bijzonder belangrijk is, een ander  accent dan bij het jodendom, waar het in acht nemen van de wet  zo'n betekenis heeft, een ander dan bij de islam, waarbij de  Koran, het boek, en de Kaaba, de steen, zulk een grote rol  spelen. We zien hier een mens in het centrum geplaatst, die als  de universele mens geponeerd wordt, die geboren wordt uit de  tweeheid van natuur en geest (Maria en de Heilige Geest), die  door het kruis, dat is de kosmische werkelijkheid der vier tekens  ondergaat, om vanuit de creatieve werkelijkheid, die schuilt in  de diepte der hel (chaos), tot opstanding te komen en aldus  het ware menszijn te vinden, dat alle tegenstellingen overbrugt  en de tegenpolen vruchtbaar verbindt.
Deze mens wordt in de  gnosis van Paulus en van Johannes het Woord genoemd, dat de  Goddelijke idee vertolkt.  Wanneer ik deze dingen zo formuleer, hoop ik, dat hierdoor  duidelijk wordt, dat dit eigenlijk een bepaalde dieptepsychologie  is en dat we daardoor kunnen begrijpen, dat er aansluiting  mogelijk is bij de dieptepsychologie van tegenwoordig. De dynamische kern van het christendom is duidelijk het antwoord  geweest op de wereldsituatie van 2000 jaar geleden: het lijden  van de mens heeft kosmische zin, wie het vrijwillig op zich  neemt maakt er een zelfoffer van, zet zich daardoor volledig in  en creëert in principe daardoor dé mens. 28
Dit kan alleen door liefde en liefde is de kern van de zelfstandige persoonlijkheid. In  deze vreugdekreet van het evangelie wordt dus de liefde centraal  gesteld als de bemiddelende en verbindende, de integrerende  factor. Zonder liefde geen persoonlijkheid.  Bezien we nu het proces, dat aldus begon, psychologisch, dan  wordt duidelijk dat het joodse volk vooral de egotische ontwik keling vertegenwoordigde, die toen een grotere rol moest gaan  spelen, wilde de mens zich kunnen ontwikkelen in de richting van die bewustwording, die in zijn aanleg besloten ligt. Bij het  joodse volk echter liep de egotische lijn vast op het schuldgevoel.  Opheﬂing van deze impase was mogelijk door de ontdekking  van het wezen der ziel, de bron, van waaruit vergeving der  zonde mogelijk is en altijd weer vernieuwing.
Dit was opzichzelf  niet nieuw, want het lag al besloten in de Osirismythe. Deze  waarheid was nu echter in een vorm geopenbaard en vertolkt  en werd op een wijze gepredikt, die de massa aansprak, zodat  deze nu deel kon hebben aan deze egotische ontwikkeling. Dat  de egotiek weer vroeg om een nieuwe erotiek door het begrip  liefde te accentueren is duidelijk.  Willen we dit nog enigszins anders formuleren, dan kunnen  we zeggen, dat de wortel van onze cultuur gevormd wordt door  de mythen der grote antieke cultuurvolken, Babylonië en  Egypte. De essence daarvan werd samengevat in de verschil lende gnostische stromingen, en deze vormden het vrouwelijke  substraat, dat door de mannelijke stoot, die het leven van Jezus  betekende en door het vergeestelijkte Messianisme, dat hij ver tolkte werd bevrucht.
Het is uit dit bevruchtingsproces, dat  nieuw leven voortkwam. Het is belangrijk om te zien, dat ook  historischdergelijke processen plaatsvinden en boeiend, om te  gaan zoeken wat dan in onze tijd de vrouwelijke en de mannelijke zijde is en wat er eigenlijk in dit opzich t dus in onze tijd  gebeurt. Daar komen we in een volgende voordracht aan toe.  29 De hoofdlijn intussen van het door dit bevruchtingsproces ontstane nieuwe cultuurproces was de geboorte van de zelfstandige  persoon, de individuele mens, die het wezen der ziel als  zelfstandig uitgangspunt ondervindt en pas daardoor lief kan  hebben, maar - en nu komen we aan de keerzijde - die daardoor natuurlijk ook in veel grotere mate van zijn vrijheid misbruik kon maken.
Van hieruit wordt het kenmerk van de  Europese cultuur - de accentuering van de waarde en creatieve  betekenis van het individu, met alle gevolgen van egoïsme en  misdaad, begrijpelijk. Juist de godsdienst der liefde kon deze ontwikkeling mogelijk maken en tevens de imperialistische gods dienst bij uitnemendheid worden, die een enorme haat en  woede bij alle volken in de wereld heeft veroorzaakt. Uit de  egotische stroming is een ik der mensheid ontstaan, dat als elk  ik ambivalent is, tweeslachtig, schijnheilig en misleidend. De  christelijke cultuur heeft hiervan alle trekken vertoond. De uit werking van dit ik is thans openbaar geworden en een nieuw  ontwikkelingsstadium aangebroken, waarin men zich beter rekenschap zal  moeten geven van de krachten, die in dit ik schuilen.  Om dit te begrijpen zullen we eerst de geschiedenis van onze  cultuur nader moeten bezien. 30
terug naar de Inhoud

2 Hoe is de uitwerking van deze cultuur geweest  tot op heden?
Het vorige betoog samenvattend kunnen we concluderen, dat het  dus eigenlijk Paulus is geweest, die aan de religieuze stromingen  van zijn tijd een zodanige mythologische kern heeft verschaft,  dat zich daaromheen een syncretistisch proces kon ontwikkelen,  waaruit geleidelijk aan de christelijke leer en de christelijke  kerk ontstond. De grote geesten van die tijd, die de heersende  behoeften aanvoelden en waartoe natuurlijk ook in het alge meen de kerkvaders moeten worden gerekend, hebben in onder linge felle concurrentie deze leer ontwikkeld en in bepaalde geschriften vastgelegd, een organisatie opgebouwd en nieuwe ult drukkingsvormen gevonden, waardoor de mythe herboren kon  voortleven.
Het kan ons niet verwonderen dat daarbij een oosterse,  later byzantijnse en een westerse, in het bijzonder roomse  stroming ontstond. Ook is het begrijpelijk dat het Romeinse  imperium met Rome als centrum de uiterlijke vorm was, waar  zich de nieuwe geestelijke golf van ging bedienen, om een aan de  behoeften van de tijd beantwoordend nieuw imperium op te  bouwen, de roomskatholieke kerk. Terwijl dus op zichzelf in de  eerste aanloop van het christendom de waardering voor de  dienenden, voor het offer, voor de zwakken en de lijdenden  vervat was, geraakte dit alles op de achtergrond, zodra er zich   een kerk begon te vormen, die macht wilde hebben. Het is zeer  zeker niet verwonderlijk, dat dit proces zich voltrok, de christenen hadden het in de eerste eeuwen ontzaglijk moeilijk en moesten zich handhaven. 31
Het gaat er alleen om de feiten te  constateren. En één van deze feiten is, dat van de oorspronkelijke leer, die aan Jezus wordt toegeschreven, in deze kerk weinig  meer over was. Het meest nog in de monnikorden, die opkwamen. De leer van de kerk was een gnostischsyneretisme, dat  elementen uit alle bestaande stromingen van de eerste eeuwen  in zich verenigde en de religieuze stroom verstarde tot een  priestergodsdienst.  Bezien we dit proces psychologisch, dan moeten we consta teren dat het ik, dat zich door middel van identiﬁcatie met  een wezenlijke kern had gevormd en eigenlijk voor zijn bestaan  van deze kern afhankelijk was, al spoedig door wat we kunnen  noemen een regressie, schijnbaar autonoom was geworden en zich  gedroeg, alsof het van deze kern niet afhankelijk was.
Nu is elk  ik afhankelijk van een egotische activiteit, omdat het immers de  poging is uitdrukking te geven aan het eigene, maar de egotische  stroom in de vorm van het reële-ik werd krachtig afgedamd,  terwijl de erotiek weer toenam en wel in het bijzonder in de  vorm van een langzamerhand steeds meer overwoekerend  ideaal ik. We weten dat geleidelijk aan zich hierin een duide lijke moederbinding openbaarde, die vervolgens gestalte aan nam in de Mariaverering, welke zich in deze kerk tot op onze  tijd verder heeft ontwikkeld en geaccentueerd. Op de betekenis  daarvan kom ik straks nog nader terug.
Nu laat in een dergelijk proces de egotische drang zich niet zo maar verdringen. Langs een omweg kwam deze weer te voor schijn in de zestiende eeuw. Toen was inderdaad het reële-ik  in z'n verhouding tot het ideaal-ik sterk genoeg geworden om  zich van de tirannie daarvan vrij te maken. Maar laten we  niet vooruitlopen en eerst het begin van de ontwikkeling van de  Europese cultuur verder vervolgen.
De groeiende christenge meenschappen, die zich immers reeds voor het begin van onze  jaartelling hadden gevormd in de sekte der Essenen en die een 32 voorbeeld werden voor alle volgende dergelijke gemeenschap pen, hadden een geheel eigen karakter binnen het kader van de  Romeins-hellenistische wereld. Ze verschilden zo radicaal van  de godsdienstige gemeenschappen, die tot die tijd bekend waren,  dat ze de grootste verdenkingen opriepen, en, aangezien de  samenkomsten van deze gemeenschappen zoveel mogelijk ge heim en besloten werden gehouden, was er des te meer reden  voor de omgeving, om alle mogelijke wantrouwige waan denkbeelden omtrent hetgeen in die besloten bijeenkomst en gebeurde, te gaan koesteren. Daardoor hadden ze een moeilijke  strijd te voeren.
Aanvankelijk lag voor hen de kracht om zich te  kunnen handhaven vooral in hun wereldonthechting, hun  eschatologische verwachting en in hun doodstendens. Deze  laatste zien we dikwijls optreden, wanneer een bevolkingsgroep  geen uitzich t meer heeft, wanneer ze zich gefrustreerd voelt,  geen kans meer ziet voor haar ontwikkelingsdrang een bedding  te vinden in de wereld van tijd en ruimte. We zien dan zowel bij  individuen als bij hele bevolkingsgroepen, dat de balans in de  ziel doorslaat in de rich ting van de dood, zodat ook het denken beheerst wordt door de voorstellingen, die aan de dood  verbonden worden.
In verband met de oorspronkelijke Messiasverwachting en de wereldcatastrofe, die immers moest voe ren tot de wederkomst van de Messias, hadden de eerste  christenen al hun verwachting gerich t op de nieuwe aarde,  maar toen deze verwachting niet vervuld werd, werd de nieuwe  aarde verplaatst naar het nieuwe hemelse Jeruzalem zoals we  dit in de Openbaring van Johannes vinden uitgedrukt, waardoor  de mythe weer duidelijker naar voren trad. Hiermee was bij deze  bevolkingsgroep ook een volkomen nieuwe overtuiging doorgebroken van de rechtlijnige bestemming van de mens in een hier namaals, een voorstelling, die we kennen en kunnen herkennen  als eigenlijk in wezen bijzonder pessimistisch, echter zo machtig,  dat ze tot op onze tijd heeft kunnen voortbestaan. 33
Dit laatste kunnen we begrijpen, wanneer we ons er rekenschap van geven,  dat hierin iets zeer universeels school, want men was immers  door deze verwachting aan geen grens meer gebonden, men  voelde zich vrij ten opzich te van deze wereld en ten opzich te  van alle begeerten, die andere mensen in deze wereld bonden.  Juist een mens, die van alles afstand heeft gedaan, staat vrij,  van zo iemand kan een geweldige kracht uitgaan. Dit univer sele kwam nu nader te voorschijn in een vorm van monotheïsme,  die supranationaal was.  Terecht vreesde de staat deze beweging der christenen, want  ze ondermijnde grondig het maatschappelijk leven en ze werd  op grond daarvan, zoals bekend is, bloedig en op de meest  wrede wijze bestreden. Het is psychologischzo duidelijk, dat  juist door die christenvervolgingen deze beweging moest  groeien. Telkens in de wereldgeschiedenis zien we de macht der  archetypen en kunnen we constateren, dat deze, door een psy chische regressie te veroorzaken, kunnen putten uit een bron  van krachten, waar niets tegen bestand is. We zien dat in de  tegenwoordige tijd bij de ontwaking der oude gekoloniseerde  volken, hoe aldoor die staten, die de tekenen des tijds niet bij tijds verstaan en de stroom des tijds willen keren, desnoods met  veel geweld, ten slotte niets anders bereiken dan dat ze de bewe ging zelf aanwakkeren.  Omgekeerd is het begrijpelijk, dat, naarmate de beweging der  christenen veld won en macht verkreeg, ze minder revolutionair werd en de levenstendens weer toenam. Met andere  woorden naarmate de beweging aan kracht won en de dreiging  afnam, leefde men minder fel bewust in de grenssituatie, waarin  men zich bevond.
Toen de christelijke kerk eindelijk triumfeerde en erkend  werd door het edict van Milaan (ca 320) had ze zich eigenlijk,  zij het in een nieuwe vorm, vereenzelvigd met de gehele heidense wereld, waarvan haar oorsprong zich juist had losgemaakt. 34

Ze had de meeste concurrerende godsdiensten, waarin Mithras,  Adonis, Cybele, Isis en dergelijke werden vereerd, in zich opgenomen in een enigszins andere vorm en met andere namen,  maar daardoor raakte ze diep geworteld in de volksziel.  Dit geldt echter niet voor twee andere stromingen, waarvan  ze het door strijd heeft moeten winnen en dit kon, omdat ze  beter aan de behoeften van de tijd beantwoorde. In dit ver band moet ik in de eerste plaats noemen het neoplatonisme,  een stroming, die te intelleetueel-speculatief bleef en die bovendien niet kon wijzen op een machtige persoon, die haar ge stich t had en op goddelijke openbaring, waarop zij zich kon  beroepen. Totaal was deze stroming, waarvan Plotinus een der  voornaamste vertegenwoordigers was, waarschijnlijk te oosters  van karakter om in deze westerse cultuurgolf met sterk egotisch accent te kunnen worden opgenomen.
Moeilijker was de strijd met het Manich eïsme omdat dit een  strenger logisch geheel vormde, verhevener en ook radicaler was  dan het christendom en daardoor juist niet genoeg aansluiting  vond bij het volk, hoewel het wel teruggreep op de machtige  ﬁguur Mani, dus op een persoon.
Deze drie godsdiensten, het  Christendom, het Neoplatonisme en het Manich eïsme waren  felle vijanden van elkaar, eigenlijk juist, doordat ze zoveel met elkaar gemeen hadden. Alle drie hadden ze gebroken met de idee  van de nationale godsdienst, ze wilden universeel zijn, hadden  een verwante visie op de situatie van de mens en zijn eeuwige be stemming en waren monotheïstische heilsleren, die een cultus en  een moraal instelden.
Dat het christendom het ten slotte won,  kwam door de reeds genoemde voordelen, waardoor het per slot  van rekening meer aan de werkelijke behoeften van de massa beantwoordde.  Op de mythologie, waarvan de kerk zich bediende, en die ze  dus in de vorm van haar kerkleer verkondigde, kom ik nader  terug in een der volgende voordrachten. 35

Het is thans noodzakelijk om het verloop van de cultuurstroom verder te vervolgen.  In dit verband is het belangrijk te letten op de hernieuwde  macht, die de erotiek had verkregen, toen de kerk eenmaal  staatskerk was geworden. De begonnen egotische stroom was  aan banden gelegd, ze was kennelijk te gevaarlijk en zij bleef  aan banden gelegd gedurende de middeleeuwen. Een totalitair  regime heerste eigenlijk, d.w.z. een machtig ideaal-ik, dat  z'n macht ook uitstrekte over het denken, zoals dat zo duidelijk op het eind van de middeleeuwen blijkt in de scholastiek.  Vragen we naar de psychologische achtergrond hiervan,  dan kunnen we niets anders vinden dan angst voor de egotiek,  angst voor het gaan van een eigen avontuurlijke weg op zoek  naar het waarheidsbeleven vanuit zuiver individuele zelf standigheid. Evenals in het oude Egypte de vereenzelviging met  Osiris was thans de vereenzelviging met Christus de weg tot heil  in het hiernamaals, maar de sleutel tot deze identiﬁcatie bezat  de kerk, doordat zij zich de macht had toegeëigend, om door de  heilsmiddelen al of niet toe te dienen, te beschikken over het wel  of wee van haar leden. Elke bedreiging van haar machtspositie  heeft de kerk dan ook steeds met grote kracht en wreedheid afgeslagen. Telkens weer laaide de strijd op, zoals die gewoed had  voor de kerk erkend was, voor het pleit beslecht was van de  concurrentie tussen de verschillende gnostische stromingen.
Ik  denk hierbij bijv. aan de strijd der Albigenzen, die, zoals bekend  is (Maurice Magre; De sleutel van het verborgene), in hun gnosis aansluiting vonden bij de leer der oude  Druïden in Zuid-Frankrijk. Toch bleef er een centrale egotische  stroom, die speelruimte gaf voor de ontwikkeling van machtige  persoonlijkheden in de toenemende variatie der kloosterorden  en in de langzaam zich ontwikkelende en in hun invloed toe nemende wetenschap. Aldus werd het terrein voorbereid voor  de vrijmaking van het reële-ik van de tirannie van het ideaal- ik. Ik denk hierbij niet alleen aan de bekende ketters als  Giordano Bruno, 36 maar ook aan ﬁguren die net op de grens ston den zoals Dante.
We weten dat Dante zeer veel heeft gehad aan  de bestudering van Arabische geschriften en hierin aansluiting  vond bij een stroming, die begon bij het ontstaan van de islam.  Mohammed verwierp het christendom o.a. vanwege de leer der  erfzonde. Hierin voelde hij een te scherp determinisme. De ego tische drang vond een nieuwe bedding in het veel vrijere en  dynamische Arabië dan toenmaals in het christendom mogelijk  was en het is dan ook de Arabische cultuur, die niet alleen de  egotische ontwikkelingslijn, maar tevens de hellenistische geest  heeft gered. Dante heeft daarop teruggegrepen en ook de wes terse geneeskunde en de westerse wetenschap in het algemeen  is in belangrijke mate hierdoor beïnvloed.
Bijzondere bete kenis had in dit verband de Arabische injectie, die Europa kreeg door de Moren in Spanje. Deze injectie heeft ongetwijfeld  tot op heden nog niet genoeg doorgewerkt, want de onafhankelijkheid, die de Spanjaard eigenlijk in het bloed zit, heeft nog  steeds niet z'n werkelijke ontplooiing kunnen vinden.
Wanneer we nu dit proces psychologisch vervolgen, vinden  we dat de geschiedenis inderdaad vanuit het gezichtspunt van  de wisselwerking tussen egotiek en erotiek duidelijker wordt en  op een bepaalde wijze doorzichtig.  De doorbraak van renaissanee en reformatie in de vijftiende  en zestiende eeuw waren resp. een teruggrijpen op de Griekse en  joodse wortel, dus op de oorsprong van onze cultuur, waarin de  egotiek zoveel machtiger was, maar deze beide bewegingen  hadden een zeer verschillende betekenis.  De renaissanee bracht een duidelijke secularisering, vrijheid,  denkverruiming en op grond daarvan wetenschap en vrije meer  individuele kunst, ook bevrijding van de seksualiteit en van de  vrouw.
Daartegenover deed de reformatie de oorspronkelijke  gnosis van Paulus herleven met z'n dualisme, z'n verdringing  van seksualiteit, z'n coneentratie op de evangeliën en z'n tendens tot soberheid, 37 maar in deze verschillende accenten vinden wij  een ondergrond van pessimisme en een sterkere doodstendens  van in de renaissance. Geen van beide bewegingen heeft eigen lijk goed kunnen doorzetten en het proces ervan is nog aan de  gang.
Van de renaissance is eigenlijk veel meer vernieuwing uitgegaan en het is belangrijk, dat we deze in het bijzonder aandacht geven. Het blijkt nl. dat vanaf de renaissance het reële- ik zich steeds meer onder de macht van het ideaal-ik wist uit te werken, het denken vrij te maken, de betekenis van het individu  meer naar voren te brengen, de democratische idee, die in  Griekenland al leefde, te doen herleven en een enorme expansie  te bewerkstelligen in de ontdekkingsreizen en het koloniseren  van allerlei volken en ten slotte de machtige ontwikkeling van  de wetenschap te doen ontstaan, die het aanzicht van de aarde  zo heeft veranderd.
Volgen we deze lijn, elan vinden we in de  eerste plaats daaruit voortkomen de beweging van de Verlichting, die voerde tot de Franse revolutie, waarmee samenhing de  wetenschappelijke beweging van het materialisme. Hieruit zien  wij voortkomen het historisch-materialisme van Marx en Engels,  het socialisme als politieke beweging en het communisme van  Lenin. De vrijmaking van het denken voerde tot een streng  rationalisme, dat, bijzonder eenzijdig geworden, een grote invloed zou krijgen in de wereld, toen Europa er eigenlijk al aan  begon te ontgroeien, zoals we dat zo vaak bij historische proces sen zien.
Rusland, dat in z'n hele ontwikkeling ver achter was  bij Europa en Amerika, was rijp voor een rationalistische injec tie, toen Europa er reeds van begon te bekomen, en zo kunnen  we begrijpen, dat een dergelijke voor ons gevoel archaïsche be weging als het eommunisme zich in Rusland zo krachtig kon  ontwikkelen. Maar typisch is daarbij, dat, evenals in de tijd van  het opkomen van de christelijke kerk maar nog sterker ook in Rusland, deze tendens tot vrijmaking van het denken terstond  weer de kop werd ingedrukt, omdat men niet rijp was, er de goede vorm voor te vinden, zodat de beweging in een kramp achtige leer verstarde. 38
Juist wanneer de egotische stroom nog  niet voldoende aansluiting en associaties vindt, kan de erotische tegenpool het denken doen verstarren in dogmatisme en tirannie. Niet ten onrechte kan men dan ook een grondovereenkomst vaststellen tussen de ontwikkeling van de christelijke kerk en de ontwikkeling van het communisme.  Wat nu de reformatie en het daaruit ontstane protestan tisme betreft, moeten we vaststellen, dat deze beweging half slachtig bleef en niet de werkelijke betekenis van de kerk doorzag, zodoende de kerkidee in de meeste van haar organisaties  niet heeft losgelaten en daardoor dan ook eigenlijk is vastgelopen (Er zijn enkele uitzonderingen, maar deze omvatten te kleine groepen en  hebben op de hoofdstroom te weinig invloed, om het totaalbeeld te kunnen  veranderen). Beide bewegingen echter, de renaissanee en de reformatie, hebben toch het individu meer bevrijd en het persoonlijke  initiatief veel meer kans gegeven.

Overzien we nu het gehele cultuurproces tot op onze tijd, dan  kunnen we zeggen, dat uit de wortels zich een krachtige stam  heeft gevormd, dat sedert omstreeks 1500 ook een bladerkroon  en bloemen zich hebben ontwikkeld tot op onze tijd. Op dit  punt gekomen moeten we de balans gaan opmaken van onze  cultuur en daarbij bedenken, dat elke cultuur altijd twee aanzichten heeft.
Een scheppingsproces immers is een poging tot  verwerkelijking, maar deze poging kan nooit volledig slagen, er  blijven altijd scheppende krachten [vermogens] die weggedrongen worden [de onbeheerst gebleven vermogens],  omdat men er nog geen vorm voor kan vinden en een deel van  deze verdrongen krachten slaat om in z'n tegendeel en wordt  daardoor destructief, tot soms demonisch toe. Zo kan het niet  verwonderen, dat onze cultuur ook z'n duistere, demonische aspect  heeft.
Wij willen dit eerst in het algemeen overzien (zie schema 1)  en moeten daartoe tegenover elkaar stellen de kenmerken van 39 de ontsporing van deze ik-ontwikkeling [geestelijke ontwikkeling] en van de verwerkelijking ervan, en daarbij begrijpen, dat deze samenhangen met een  onvoldoende bewustheid van het ik-proces ['ik-proces', 'ik-ontwikkeling' of geestelijke ontwikkeling].
 

schema 1: de twee aanzichten van onze cultuur
Verband met het ik-proces  Identiﬁcatie	Ontsporing het afgrenzende, splitsende, intolerante	Verwerkelijking het expressieve, universele, samenvattende
Participatie	het normative, dogmatische	het executieve verkennende, belangstellende
Integratie	het heersende, absorberende, imperialistische	het dienende, zich gevende, synthetische

Een ontsporingsaspect van de ik-ontwikkeling is het afgrenzende; op zichzelf is die afgrenzing een noodzakelijkheid,  functioneel gezien is zij het gevolg van de identiﬁcatie van het ik-bewustzijn met een beperkt aantal voorstellingen. Zo was dus ook aanvankelijk het afgrenzende aspect van onze cultuur onvermijdelijk, maar, waar dit aspect te krachtig wordt, daar voert het in een cultuur tot imperialisme en intolerantie, twee  accenten, die onze cultuur in zeer grote mate heeft vertoond.
De tegenpool van het afgrenzende is het expressieve aspect, en  we weten dat onze cultuur ook daarin niet is achtergebleven.  We kunnen daarbij denken aan het universele karakter van onze  cultuur en aan het poneren van de liefde, die zowel door allerlei  historisch bekende individuen als door groepen van individuen  op machtige wijze is geopenbaard. 40 De polariteit, die ik noemde, het afgrenzende en het expressieve, vormt de twee  zijden van het proces van identiﬁcatie.
Er is een tweede aspect van het ik-proces: het vermogen tot  participatie. Daarin gaat het dus om de verhouding tussen het ik  en de buitenwereld. Ook daarin kunnen we een polariteit waar nemen nl. die van het normatieve en het executieve. Het normatieve stelt de gebondenheid, de wet, de eisen, de normen. Het  executieve stelt de vrijheid, het avontuur, het nieuwe. We weten,  dat dit executieve aspect eigenlijk pas in belangrijke mate te voorschijn kwam na 1500, toen er meer vrijheid kwam, meer  verkenning van de wereld, en meer ontplooiing van de gaven  der mensen.
Een derde aspect van het ik-proces is het integrerende vermogen en ook de uitwerking hiervan komt in een polariteit te voorschijn, nl. in het heersende en in het dienende. Ook hiervan  weten we, dat de westerse cultuur eigenlijk in een zo grote mate  het heerserskarakter heeft vertoond, vooral door de ontwikke ling van de macht van weten en kunnen, dat het dienende aspect  veel te veel in het gedrang is gekomen. Dit dienende kan alleen  te voorschijn komen en z'n integrerende uitwerking hebben,  indien er zelfopenbaring en wijsheid is.
 We moeten dan nu tot de vraag komen: welke bijdrage heeft  onze cultuur, zoals die zich in de laatste 500 jaar heeft ontwikkeld, dan gegeven aan de wereld? Het lijkt me belangrijk, dat  dit ons helder voor de geest staat, omdat we alleen daardoor  onze eigen tijd kunnen begrijpen. Ik wil daarom enkele punten  noemen, zowel naar de negatieve als naar de positieve kant.
Eerst de negatieve bijdrage van onze cultuur. Laten we dan  in de eerste plaats letten op de wijze, waarop bij de expansie  van het westerse Ik de vertegenwoordigers daarvan zich gedragen hebben tegenover de onderworpen of gekoloniseerde  volken, de volken, waar men mee in aanraking kwam door de  verschillende ontdekkingsreizen en handelsrelaties. 41 We moeten dan bekennen, dat het Westen met zijn egotisch-mannelijke accent  zich tegenover het Oosten met zijn veel sterker erotisch-vrouwelijke accent gedragen heeft als een primitieve man, die de vrouw  die hij ontmoet, verkracht en uitbuit, veel meer dan dat hij haar  in liefde bevrucht. Ditzelfde geldt in nog heel andere vorm ten  opzichte van het Zuiden, waar men de negers nauwelijks als mensen beschouwde en op een ontstellende wijze, die in geen enkel opzicht menselijker was dan in de voorchristelijke eeuwen ge bruikelijk was, versleepte naar Amerika en als slaven onderwierp.

Wenden we ons vervolgens naar het verre Westen dan constateren we, dat daar de verhouding nog heel anders lag. Daar trof men geen vrouwelijk geaccentueerde bevolking, maar in tegendeel een oude cultuur, die veel meer te vergelijken was met  een oude man. Nemen we als voorbeeld de wijze, waarop Cortez  Mexico veroverde, dan moeten we zeggen, dat hier de jongeman van het Westen de oude man overrompelde en op de  meest ruwe wijze vernietigde (Collins, De verovering van Mexico).
Ik wijs op een derde punt: de enorme expansiedrang heeft in  de wereld tiranniserend gewerkt. De door westerse energie,  vindingrijkheid, invloed en macht overrompelde volken moesten  mee of ze wilden of niet, aanvankelijk overwegend economisch,  maar geleidelijk aan ook cultureel en godsdienstig. Daarbij  werden tal van cultuurpatronen totaal verscheurd. Welke betekenis dit heeft vindt men duidelijk uiteengezet in de studies  van Ruth Benediet en Margaret Mead (Margaret Mead, Cultural patterns and technical change.  Ruth Benediet, Patterns of culture), waaruit blijkt, dat  wanneer de ene cultuur een ontwrichtende invloed heeft op  een andere, in deze ten slotte krachten worden vrijgemaakt, die  terugslaan op degenen, die dit proces hebben ontketend. 42
De vierde negatieve bijdrage van onze cultuur is het imperia lisme, dat verlammend heeft gewerkt op vele volken en een groot minderwaardigheidsgevoel heeft veroorzaakt. Dat van  hieruit veel uitbarstingen van onze tijd begrijpelijk worden, zal  ieder duidelijk zijn die de geschiedenis van de jaren na de laatste  wereldoorlog heeft gevolgd. De haat van Indonesië tegen Neder land is een treffend voorbeeld van de wijze, waarop een deel  van het volk de Nederlandse heerschappij heeft ondervonden.  Men kan altijd menen, dat het maar enkelen zijn die de haat zo  voelen, maar als het blijkt dat dergelijke ﬁguren dan de boven toon kunnen krijgen, moeten we daaruit concluderen, dat in het  volk zelf nog niet voldoende tegenkrachten wakker zijn geworden. Ik ben overtuigd, dat deze tegenkrachten er zijn en in toenemende mate te voorschijn zullen komen. Op den duur zal ook  het Indonesische volk duidelijk worden, wat Nederland daar  werkelijk heeft gedaan, maar het is noodzakelijk, dat we ook de  negatieve uitwerking begrijpen.
 Ten vijfde moet ik als uitwerking van de westerse overheer sing noemen de macht van het nuchtere kritische denken, het  rationalisme, dat geestelijk ontwrichtend gewerkt heeft op een  eenvoudiger vorm van gevoelsdenken, zoals dit bij vele volken  bestond en waardoor dus ook heel veel natuurlijk religieus  gevoel is verstoord.
Als zesde punt noem ik de levenspraktijk der Europeanen.  Het is een bekend feit, waar ook in vele boeken over is geschreven, dat vaak het cynisme der Europeanen, hun grove winstbejag,  hun uitbuiting van seksuele mogelijkheden, hun verstoring van  waardevolle tradities, een ontredderende invloed hebben gehad  op de bevolkingen waarmee ze te maken hadden. Dat ze boven dien verschillende ziekten o.a. geslachtsziekten hebben geïm porteerd, is daarbij eigenlijk veel meer een bijkomstig iets, hoe  belangrijk ook, want dit gebeurde in volslagen onbewustheid  omtrent de gevolgen. Ook moeten bij de negatieve bijdragen worden genoemd een  deel van de westerse lectuur en ﬁlms, die in die volken zijn binnen gedrongen, 43 die niet alleen door hun vreemdheid ontwrichtend hebben gewerkt, maar ook heel vaak door hun laag allooi.
Als laatste punt noem ik de invloed van de beide wereldoorlogen. Het feit, dat de westerse volken op een dergelijke  grootscheepse wijze elkaar naar de keel vlogen en een ontzag lijke verwoesting hebben aangericht, daartoe ook hulptroepen  rekruterend uit de onderontwikkelde volken, die onvoorbereid  voor het eerst in deze vorm het Westen meemaakten, heeft de  Europese volken van hun voetstuk doen vallen. Dit is wel de  laatste grote stoot geweest, waardoor de macht van Europa ge broken is, in bepaald opzicht althans.
Al deze negatieve bijdragen kunnen we samenvatten als ontspoorde egotiek, in het bijzonder in de vorm van aggressiviteit,  dus als egotiek die zich machteloos voelde tot werkelijke zelf openbaring en verwerkelijking. Deze neemt de vorm aan van  egoïsme, waaronder ik versta die vorm van ontspoorde egotiek,  waarbij het verschil tussen begeerten, die de vertolking van be hoeften zijn, en begeerten, die alleen het ik zelf willen dienen,  niet onderkend en begrepen is.

Laten we nu tegenover al dit negatieve onze aandacht richten  op de positieve bijdragen van de westerse cultuur. In de eerste  plaats is daar de enorme betekenis van de zuivere wetenschap,  waarvan het universele karakter heeft gemaakt dat ze aanvaard  kon worden over de gehele wereld. Hierbij is inbegrepen het  strikt zich onderwerpen aan het begrip waarheid, het waarheids gehalte dus, dat ik niet nader hoef toe te lichten. Ten derde  moeten we letten op haar schitterende denktucht, waardoor alle  mogelijke speculatieve denkontsporingen worden uitgesloten,  omdat men bereid is zich aan de feiten te onderwerpen. Dat  deze denktucht ook zijn beperkingen heeft, zolang men die  denkcategorieën niet voldoende waardeert, die men nog niet  voldoende kent, spreekt vanzelf.  44 In dit verband zou ik willen wijzen op de enorme bijdragen van de zuivere wetenschap omtrent het zo-zijn van de wereld,  het boeiende van de aardkorst, het boeiende van de planten- en  dierenwereld, van de mensenwereld en ten slotte van het heelal,  in het groot en in het klein.
Ik noem ook de bijdrage van de  zuivere wetenschap in de richting van methodische ordening  van de enorme hoeveelheid gegevens die er zijn. Ook deze, al  vinden we reeds tal van aanlopen hiertoe bij de hoge culturen der  oudheid, heeft zich in een mate ontwikkeld, die verre uitgaat  boven alles, wat vroeger ooit tot stand is gekomen. Uiteindelijk  kunnen we zeggen, dat de zuivere wetenschap enorm veel heeft  bijgedragen tot die bewustwording van de werkelijkheid, die nu  als mogelijkheid voor een volgende cultuurfase klaar ligt.
Gaan we dan over van de zuivere wetenschap op de toegepaste  wetenschap, dan zou ik daar maar enkele punten van willen  noemen, die bijzonder treffend zijn. Wanneer we denken aan de  ontwikkeling van de geneeskunde en de hulpverlening bij ziekte  en ongevallen, zoals op grond daarvan tegenwoordig mogelijk  is, dan mogen we gerust zeggen dat deze bijna grenst aan het  ongelooflijke en de gehele wereld ten goede komt. Denken we  verder aan de methoden die ontwikkeld zijn voor de voedselvoorziening van de gehele wereld, dan kunnen we niet anders  zeggen, dan dat de westerse cultuur hierbij mogelijkheden heeft  geschapen, waar alle volken tegenwoordig van proﬁteren, ook  al schelden ze nog zo hard op de westerse wereld.
Bedenken we  dan ten derde dat voor het eerst door de westerse techniek de  eenheid van de wereld thans mogelijk is geworden door alle  middelen van verkeer en contact, die er geschapen zijn. Daar door hebben de volken der verschillende continenten elkaar  veel beter leren kennen dan ooit tevoren, hetgeen tot  mogelijkheden heeft gevoerd van wederzijds begrijpen en samenwerking. Hieruit is dan ook geresulteerd een begin van  wereldorganisatie, zoals we deze kennen in de organisatie der Verenigde Naties. 45
Gaan we van de toegepaste wetenschap over op de kunst in  al haar takken, dan kunnen we zeggen, dat deze aan de wereld  heeft geleerd, wat vrije expressie kan opleveren. Welk een  enorme differentiatie is er door tot stand gekomen! Dit feit  moeten we niet onderschatten, want elke nieuwe differentiatie  heeft nieuwe vormen van wisselwerking ten gevolge. Differentiatie versnelt de rijpwording van de mens. Zo heeft de kunst als  vrije expressie een enorme bijdrage geleverd tot het ontdekken  van de verscheidenheid der mensen en van de mogelijke in houden van mensen. Daarbij heeft juist deze differentiatie de  kritische kunstzin van het publiek ontwikkeld, hetgeen een gunstiger wisselwerking heeft doen ontstaan tussen publiek en  kunstenaar.
Als vierde positieve bijdrage noem ik de sociale tendens van  onze cultuur. Deze is aanvankelijk grotendeels van particuliere  initiatieven afhankelijk geweest en dat was juist bijzonder  belangrijk. Dat de regeringen deze tegenwoordig grotendeels  overnemen, is alleen maar een bewijs van erkenning van de noodzaak en waarde dier particuliere initiatieven. Het gevolg van deze  sociale tendens is een mate van hulpverlening en organisatie van  steun in allerlei noden, waarin individuen zichzelf niet kunnen  helpen, zowel in eigen land als in internationaal verband, die een  voorbeeld kan zijn voor alle volken van alle tijden. Nimmer is een  zekere vorm van sociaal medeleven van individuen en volken met  elkaar in een dergelijke mate tot stand gekomen als tegen woordig.
Ten vijfde noem ik, dat pas door de westerse wereld en met  name door de Europese differentiatie een democratische maat schappij-organisatie zich heeft ontwikkeld, die, hoe gebrekkig  dan ook nog, toch tot de ontwikkeling van het individu veel  heeft bijgedragen. 46
Als laatste bijdrage van onze cultuur noem ik het christendom  als wereldgodsdienst. Het mag dan zijn, dat het boeddhisme vooral het inzicht en de wijsheid accentueert en de islam de  vrijheid en daarom de onderwerping, toch is het zeker zo dat  het christendon nog altijd het meest de liefde accentueert en  daarmee het verbindende element in de wereld als geheel.  Wanneer wij deze positieve bijdragen opnoemen, dan moeten  we wel vaststellen, dat de volken van Azië en Afrika in het alge meen nog weinig besef hiervan hebben. Met name komt men  herhaaldelijk in India een bijzondere verwaandheid tegen,  alsof eigenlijk het Westen in hoofdzaak dode techniek aan de  wereld heeft gebracht. Het zou belangrijk zijn, als men daar iets  meer begrip kreeg van wat in werkelijkheid de westerse cultuur  tot stand heeft gebracht.

Gaan we dit alles nu samenvatten, dan kunnen we zeggen  dat door deze cultuurstroom weliswaar veel meer gelding en  ontplooiing van de gaven van natuur en mens tot stand zijn ge komen, maar dat toch het oog voor het eigene vooral van menselijke individuen nog te zwak is en de betekenis van het tot ontplooiing brengen van dat eigene nog ten zeerste wordt onderschat. Ten tweede, juist omdat men nog lang niet voldoende  oog voor het eigene heeft, is ook de liefde nog te zwak, want  liefde kan alleen groeien door begrip. Er moet samenwerking  zijn van verstand en gevoel. Ten derde, hoewel de bewustwording enorm is toegenomen in de vorm van zien, hoe de  problemen liggen en van begrip voor tegenstellingen, die opgelost moeten worden, zowel in de ziel van de mens als in de  buitenwereld, moeten we toch zeggen, dat het werkelijke besef,  d.w.z. het beleven van deze tegenstellingen en hun oplossing, nog  veel te zwak is. Hiermee hangt samen, dat de westerse cultuur  wel in zeer bijzondere mate, meer nog dan de cultuur van  andere volken, reeds kort na haar oorsprong arm aan religie  is geworden. De bladerkroon en de bloemen van de boom heb ben zich ontwikkeld, maar de vrucht van onze cultuur ontbreekt nog, de ikvorming is niet voltooid. 47
Bij het begin van de cultuur ontstond inderdaad een nieuw inzicht in de waarde van  het individu, de verbondsgedachte der joden werd het begrip  voor ontmoeting tussen mens en God in het christendom. Het  lijden van de mens kreeg kosmische betekenis door het geloof in  Christus, d.w.z. door het lijden in verband te brengen met het  wezen der ziel. Het liefdebegrip werd verruimd, doordat de  meest zuivere menselijke liefde als model werd genomen voor goddelijke liefde.  Daardoor werd liefde gesteld als de macht, die atomen, individuen, volken en zonnestelsels met elkaar verbindt. Maar terwijl dit zo is, moeten we vaststellen, dat pas in wereldverband  de volle aandacht kan worden gegeven aan de ontplooiing van  het eigene van elk individu en van elk volk. Een wereld-ik  is noodzakelijk als de voorlopige veronderstelling van de mens heid omtrent haar eigen wezen als veeleenheid. En ook een  wereld-ik zou de steeds zich vernieuwende voorlopige veronderstelling moeten zijn omtrent het wezen der mensheid, een  geweldige creatieve bron, waarover we ons in volgende voordrachten zullen bezinnen. 48
terug naar de Inhoud

3 Waar gaat het om in de huidige crisistijd?
Voor een overzicht van het wezenlijke kenmerk van onze crisistijd wil ik in de eerste plaats uitgaan van de merkwaardige overeenkomst, die er is tussen onze tijd en de situatie van 2000 jaar geleden. Ik wil enkele punten opnoemen, die in het bijzonder wat dit betreft naar voren springen. Evenals de Grieks-Romeinse cultuur van toen heeft nu de Europees-Amerikaanse cultuur vele volken overstroomd, vele cultuurpatronen verstoord, een desintegratie veroorzaakt van de samenhang van die in hoofdzaak Aziatische en Afrikaanse volken en een devaluatie veroorzaakt van de waarden, waarop deze verschillende oude cultuurvormen waren gebaseerd.
Het spreekt vanzelf dat dit ernstige gevolgen heeft, dat hierdoor ernstige problemen zijn  geschapen. In dit verband wees ik reeds op de studies van Margaret Mead en van Ruth Benediet, die op treffende wijze hebben geïllustreerd, op welke wijze een sterkere cultuur inwerkt op een zwakkere en deze ontwricht. Hiermede hangt een verschijnsel samen, waarop in het bijzonder Toynbee heeft gewezen, nl., dat door dit proces een machtig proletariaat is ontstaan, dat een factor is geworden in het internationale evenwicht. Hiermee bedoelt hij een zekere amorfe massa, die min of meer aan de oorspronkelijke cultuur is ontgroeid en nu eigenlijk wacht op een nieuwe vormgeving. Het spreekt vanzelf, dat zulk een proletariaat, dat we zowel in Europa als in andere delen van de wereld vinden, nl. overal, waar de Europese cultuur zich heeft doen gelden, een groot gevaar kan vormen en in ieder geval een groot probleem betekent. 49
Een derde punt waarop ik wil wijzen, is dat van de massificatie, een gelijkschakelingsproces. Zowel de communicatiemiddelen als pers, radio, televisie, ﬁlm, internationaal verkeer, gepopulariseerde internationale wetenschap, als de vakbonden en andere internationale organisaties vormen even zovele  machten die hebben gemaakt, dat zeer velen over de gehele wereld gedrenkt worden in dezelfde gegevens, dezelfde indrukken krijgen, en daardoor op een of andere wijze een gelijkschakeling ondergaan. Het is duidelijk dat deze gehele gelijkschakeling in hoofdzaak is uitgegaan van de westerse wetenschap en haar toepassingen. En belangrijk is hierbij, dat deze machten wel aan de ene kant eisen stellen aan de persoonlijkheid, omdat de gegevens daarvan anders verkeerd worden gebruikt, maar dat ze geen van alle voldoende de ontwikkeling van de persoonlijkheid bevorderen.
Ik wijs ten vierde op het proces van uniﬁcatie, dat overal  plaatsvindt door politiek-economische noodzaak. Ook dit is een  punt van vergelijking met 2000 jaar geleden.
Ten vijfde: vooral door de beide wereldoorlogen, maar evenzeer door het communisme en door verschillende nationalis tische bewegingen met al hun twist en strijd, is er over de gehele  wereld veel leed, veel onbehagen, een gevoel van onveiligheid  en angst, en een geschokt vertrouwen in de westerse grote  mogendheden, al was dit oorspronkelijke vertrouwen dan ook  eigenlijk naïef.
Dit punt heeft echter een keerzijde, want op  grond van dit alles is er behoefte aan een nieuw contact met de  diepste werkelijkheid, een nieuw uitgangspunt en een nieuw  geluid, omdat immers alleen daardoor de mogelijkheid bestaat  van weer opnieuw bezieling te vinden en iets te kunnen op bouwen.  50
Om deze situatie nu duidelijker te kunnen overzien, wil ik nog even teruggaan en vaststellen, dat er in principe geen cultuur kan bestaan zonder een religieuze bezieling, die godsdienstige vorm aanneemt. Zo is onze cultuur christelijk, niet in  de eerste plaats om ethische redenen, maar omdat ze op de  achtergrond gedragen wordt door waarden, die van oorsprong irrationeel en archetypisch zijn, d.w.z. opkomen uit het collectief onbewuste, en die het kenmerk dragen van het astrologische  teken Pisces, dat ons tijdperk beheerst. Dergelijke waarden  zijn oorspronkelijk van creatieve oorsprong, ze zijn uit de mens  voortgekomen door zijn eigen ontdekking van die verborgen  achtergrond. Dit wat de oorsprong betreft, maar bezien we nu  de uitwerking, dan was het christendom als godsdienst een  syncretistische beweging, die in een strijd van enkele eeuwen een  ideologie ontwikkelde, beantwoordend aan de behoefte van de massa. Ook dit zien we natuurlijk bij andere cultuurvormen.  Het is in zo'n geval niet nodig, dat de massa de werkelijke betekenis van de ideologie begrijpt, maar het is voldoende, wanneer  ze enkele hoofdtrekken ervan aanvoelt.

Zoals ik reeds eerder betoogde, was de geestelijke machtsvorming, die in de kerk werd belichaamd, een ik, dat als elk ik  putte uit een wezensbron, maar deze wezensbron uitbuitte ten  eigen bate. Ook de christelijke cultuur, evenals elke cultuur,  heeft een januspositie, twee aangezichten, maar dit houdt in,  dat in onze cultuur niet de waarheid triumfeerde, maar het  voorstellingscomplex, dat de grootste macht bezat.  Daardoor komen we nu nog eens tot de vraag, hoe de kerk  eigenlijk aan haar kracht kwam. Ik wil kort enkele punten opnoemen, die hierop een antwoord kunnen geven.
In de eerste plaats bood de kerk aan het individu een eeuwig heil en dat betekende: zelfbehoud. Zelfbehoud is toekomstperspectief voor de  egotische drang. De kerk beloofde dus continuïteit aan het ik  van het individu. 51
In de tweede plaats verzekerde de kerk aan de  onderdrukten, de opgejaagden en angstigen, dat ze individuele betekenis hadden voor God. Ook dit was een uiting van egotiek  en een accentuering van hun ikgevoel. Het gaf zelfvertrouwen.
In de derde plaats beantwoordde de kerk aan de egotische behoefte aan verwerkelijking door het persoonlijke, door zich te  baseren op een historische gebeurtenis, die ze intussen interpre teerde in de termen van een mythe. Deze gebeurtenis gaf zij aan  als zijnde de meest centrale, die ooit zou hebben plaatsgevonden en die zij nader uitbeeldde als een verbinding van het eeuwige  met het tijdelijke.
De kruisiging van Christus was zowel een historische als tegelijk een kosmische gebeurtenis van de eerste orde.  Het is natuurlijk belangrijk uit het oogpunt van waarheidsonderzoek, dat historisch juist niets bekend is omtrent Jezus en  omtrent deze gebeurtenis, en zelfs tegenwoordig op grond van  de verschillende nieuwe documenten minder dan ooit.
Op  zichzelf was het doen samenvloeien van historie en mythe in de  antieke wereld niets bijzonders. Het kwam regelmatig voor. Het  is echter wel belangrijk dat de kerk, die juist een nieuwe tijd  inluidde, zich hierop is gaan baseren en dit altijd is blijven doen.  Dit was des te hachelijker, omdat ze zich feitelijk beriep op een  zgn. historische ﬁguur, die zelf blijkens de evangeliën alle ken merken vertoont van een revolutionaire, onafhankelijke persoonlijkheid, die aan het beeld van Messias wilde beantwoorden, dus  dienaar van Jaweh wilde zijn en geen godsdienst wilde stichten,  die geen nieuwe leer wilde verkondigen, maar alleen de wet en  de profeten onafhankelijk interpreteerde en deze zo wilde ver vullen; die bovendien alle trekken vertoonde van een typische  volksprofeet.  Al mag het nu op grond hiervan zeer waarschijnlijk zijn, dat  er wel een dergelijke ﬁguur is opgetreden, die een zeer bijzon dere indruk heeft gemaakt, het is heel zeker, dat deze niet zonder meer de woorden heeft gesproken en de daden heeft gedaan, die  aan hem uit mythisch oogpunt zijn toegeschreven. Hij was  echter bruikbaar in het kader van de gnosis als heiland en middelaar. 52

We komen dus tot de conclusie, dat er sprake is van een  historische oneerlijkheid van het christendom. Inderdaad is deze  zich in onze tijd gaan wreken, omdat ze als een boemerang   heeft gewerkt. Immers het egotische uitgangspunt van onze  cultuur heeft ondanks alle erotische verzet, zoals ik dat in de vorige voordracht schetste, ten slotte een wetenschap doen ontstaan, die niets anders wilde vinden dan de werkelijkheid, de  waarheid. Hieruit is een historisch onderzoek gevolgd, dat ten  slotte veel meer van de waarheid omtrent het ontstaan van het  christendom aan het licht heeft gebracht, en dat vooral heeft  aangetoond, dat de levende gnosis, die eerst aanleiding was tot  het ontstaan van christengemeenschappen, niet de boventoon  heeft kunnen blijven voeren.
Vanwege deze historische oneerlijkheid van het christendom  en vanwege de ethische vlag, waaronder ze is gaan varen, waar door ze het ideaal-ik zelf in overmaat is gaan vertolken en belichamen en dit ook in alle opzichten bij haar leden is gaan aankweken, op grond daarvan wordt aan de kerk heden ten dage de  rekening gepresenteerd voor alle egotische ontsporingen van het  verleden, die grotendeels in naam van het christendom werden  gepleegd. Het onderdrukte ik heeft in de loop van de geschiede nis uitwegen gezocht en het is terecht, wanneer het aan het over machtige ideaal-ik, dat het onderdrukt heeft, verwijt, dat het  daardoor wel tot ontsporingen gedwongen was. Sinds nu in de  cultuurstroom de egotiek zich veel meer van de erotiek heeft  vrijgemaakt en het reële-ik in belangrijke mate het juk van het  ideaal-ik heeft afgeworpen, heeft begrijpelijkerwijs sedert de  tweede helft van de negentiende eeuw de egotiek zich met enorme kracht verder kunnen ontwikkelen en doorzetten, met als  gevolg een geweldige toeneming van het individualisme, inclu sief vereenzaming, en van het nationalisme, dat eigenlijk een  vorm van collectief individualisme is. Bovendien is hierdoor be grijpelijk de ontkerkelijking, waarvan de exponent de ontwikkeling is van een nieuw humanisme. 53
Voorts vinden we de geeste lijke differentiatie van ons cultuurleven in geweldige mate toege nomen, in een groeiende macht van de wetenschap. Ten slotte is  er ook een grote toeneming van de invloed van grote persoonlijkheden. Op grond van al deze punten zal het duidelijk zijn, dat de  westerse cultuur een uitgesproken egotisch accent heeft, wat  tevens betekent een mannelijk accent.  Maar als we nu van het individu willen aﬂezen, wat er in het collectieve mag worden verwacht, dan vinden we, dat bij elke  ontwikkeling van de egotiek tot een zeker punt als vanzelf sprekend in het ritme een golf van erotiek aan de orde komt, en  dat is inderdaad, wat we in onze tijd hebben kunnen constateren.  De erotiek heeft getracht haar macht te handhaven en te her winnen. Ik wil een aantal verschijnselen noemen, die daarop  wijzen.

In de eerste plaats, wat de kerk zelf betreft, is het duide lijk, dat deze in de tegenwoordige tijd veel meer de eenheid  zoekt. De gehele oecumenische beweging is daarvan een getui genis. Het is echter zeer de vraag, of dit met een wezenlijke ver nieuwing samenhangt en of het niet veel meer is een zich concentreren, omdat men zich in de versnippering, in de differentiatie, bedreigd voelt.
Het tweede verschijnsel van toegenomen  erotische macht zijn de grote bewegingen van fascisme en communisme, die immers trachten de totalitaire eenheid op te leggen. Hierdoor verraden ze hun kenmerk van primitieve erotiek,  die altijd met dwang gepaard gaat.
Een derde verschijnsel van erotische activiteit zijn de inter nationale collectiviteiten, die tegenwoordig in toenemende mate  macht ontwikkelen. Grote vakverbonden met internationale  superorganisatie, grote wereldverenigingen en zakelijke concerns en dergelijke.
Ik noem ten vierde die machten, die ik al  eerder heb opgenoemd als nivellerend, die de massiﬁcatie in de hand werken. Massiﬁcatie is tegelijk een primitieve vorm van  erotisering, 54 het tot stand brengen van een nieuwe samenhang.  Daartegenover staan in onze tijd ook krachtige uniﬁeërende  tendensen, statenbonden, die in allerlei vorm optreden en tal  van vrijwillige vormen van samenwerking, veel meer dan we in  de vorige eeuw hebben geconstateerd.
Dit is dan wel ten slotte  het allerbelangrijkste verschijnsel, de toenemende vrijwillige  samenwerking, die er op allerlei gebied in de wereld is. Er is dus  als reactie op de ontzaglijke egotische ontwikkeling van de  laatste eeuwen thans een erotische reactie waar te nemen.  We willen thans nagaan, wat daarvan de gevolgen zijn, want  zo komen we steeds meer tot een overzicht van onze huidige  crisistijd. Ik noem in de eerste plaats de uitwerking van deze  erotische reactie op politiek-economisch en sociaal gebied.  Politiek gezien is er een hergroepering van tal van staten, een  zekere samenwerking, die in het Westen vrijwillig en gedeeltelijk  in het Oosten gedwongen is. Er is een ontwaking van de volken van Azië en Afrika, die allen hun eigen zelfstandigheid en onaf hankelijkheid eisen, maar die ook onmiddellijk alweer noodge dwongen ertoe komen, om statenbonden te vormen, federaties  en allerlei andere vormen van samenwerking, zoals ze deze van  de westerse wereld kunnen afkijken.
Er is een heel duidelijke tendens naar wereldeenheid waar te nemen. We denken daarbij  aan het grote aantal verenigingen en organisaties, die een of  andere vorm van wereldsamenhang beogen met misschien als  voornaamste de Verenigde Naties en als een van de belangrijkste  de beweging voor wereldfederalisme.  Er zijn ook in de politiek veel nieuwe methoden in zwang ge komen, veel meer zoekt men door persoonlijke contacten elkaars  standpunten te begrijpen en daardoor mee te werken aan meer  eenheid en althans veel oorzaken van conflicten weg te nemen.  Een ﬁguur als de secretaris van de Verenigde Naties, die telkens  naar plaatsen vliegt, waar conflieten dreigen, is een verschijnsel,  dat nooit in de wereldgeschiedenis is vertoond. 55

Wenden we ons tot het economische terrein, dan vinden we  daar het gebied, dat de doorslag geeft. Er is een absolute nood zaak tot economische ordening in de wereld, samenhangende  met de toeneming van de wereldbevolking en met het feit, dat de  ontwaking van de ontvoogde volken tevens betekent meer vraag  naar voedsel en welvaart. Mij dunkt, we kunnen dit verschijnsel  op economisch gebied niet goed begrijpen zonder daar het licht  der astrologie op te doen vallen en rekening te houden met de astrologische tijdperken.
We weten, dat de opkomst van het Romeinse rijk nog plaatsvond onder het teken de Ram.  We weten ook, dat, willen we een goed inzicht hebben in hetgeen  er uit dit oogpunt in de wereldgeschiedenis, aldus ingedeeld in  tijdperken, gebeurt, we tevens het tegenoverliggende teken in  rekening moeten brengen. Het Romeinse rijk was dus juist gesticht, toen het tijdperk van de Ram was afgelopen. We zien nu  in de geschiedenis, dat juist op zo'n tijdstip het tegenoverliggen de teken een bijzondere rol gaat spelen als brug naar het vol gende teken.
Tegenover het teken Ram staat het teken Weegschaal,  waarvan de betekenis verbonden is met het recht, en we weten,  dat het juist het Romeinse recht is geweest, dat de gehele op bouw van het Romeinse rijk mogelijk heeft gemaakt en dat voor  het eerst, in ieder geval op grote schaal, tot de realisatie heeft  gevoerd van burgerrechten. Het is dus dank zij de uitwerking van het teken Weegschaal, dat het Vissentijdperk kon be ginnen.
Nu is het teken, dat tegenover Vissen ligt het teken  Maagd, dat astrologisch gezien o.a. verbonden is met econo mische ordening. Treffend is nu, dat aan het eind van het  Vissentijdperk, waarin wij nu leven, een overeenkomstig verschijnsel zich voordoet, dat nu nl. alle nadruk ligt op econo mische ordening als absoluut onmisbare brug naar het volgende  tijdperk, dat bezig is te komen, dat van Waterman (Aquarius). 56

Bezien we ten slotte het sociale aspect dan vinden we, dat er  in onze tijd een grote gisting is in de onderlinge verhouding der  verschillende elementen, die een bevolkingsgroep opbouwen.  Horizontaal gezien betekent dit een heroriëntatie tussen individuen, volken en rassen, verticaal een herordening tussen de ver schillende lagen, die de maatschappijen opbouwen. Het is zeker  niet zo, dat de westerse meer democratisch georganiseerde  volken daar vrij van blijven. Ook hier vindt een belangrijke  gisting plaats, die zoekt naar meer eenheid tussen die verschillende lagen. Het alles overheersende beginsel hierbij is dat van  de waarde van de mens, het kenmerk van het komende Aqua riustijdperk.
Willen we nu hieruit een enkele conclusie trekken, dan vinden  we, dat de grote vraag is, of de veranderingen, die noodzakelijk  zijn en bezig zijn zich te voltrekken, tot stand komen door  dwang of in vrijheid. Dit wat betreft het sociaal-economisch politieke vlak.  Een tweede gebied, waar de gevolgen van de erotische reactie  zijn waar te nemen, is het godsdienstige terrein. We weten, dat  door rationalisering de oude mythische ondergrond ondermijnd is, maar een nieuwe ondergrond ontbreekt nog te veel.  Daarvoor zou nodig zijn, dat de wezenlijke inhoud van de  mythe, die eigenlijk een voorbewuste dieptepsychologie is, nu  aan het licht wordt gebracht, m.a.w. dat de mythe nu bewust  dieptepsychologisch wordt verstaan. Dit is van de grootste betekenis en er is ook een duidelijke behoefte aan, maar een dieptepsychologische benadering van de wezenlijke inhoud van de  bijbel is nog nauwelijks aangevangen.

Men kan ook op godsdienstig terrein niet meer vermijden de wetenschappelijke gegevens  zoveel mogelijk in te schakelen. Dat hierdoor het grote gevaar  ontstaat, dat het verstand de boventoon gaat voeren boven het  gevoel is zeker, maar het is juist de dieptepsychologie, die de  weg gewezen heeft om dit te vermijden en wanneer dit gelukt, is het inschakelen van inzich t in de mythe van de grootste betekenis. 57
Een tweede verschijnsel op godsdienstig gebied, waarin we de  spanning tussen egotiek en erotiek duidelijk kunnen waarnemen,  is dat van de vrije concurrentie tussen alle godsdienstige  groepen in de wereld en in het bijzonder tussen de wereldgodsdiensten. Alweer is dit een overeenkomst met hetgeen zich in het  Romeinse rijk afspeelde en het is zeker van het uiterste belang,  dat deze concurrentiestrijd zo eerlijk mogelijk wordt gevoerd.  Natuurlijk zijn er reeds nu stromingen, die een overkoepeling  zoeken voor de wereldgodsdiensten. In principe is deze zeker  niet onmogelijk en de behoefte eraan is weer een uiting van de  erotische reactie, maar dat de tijd er al rijp voor is kunnen we  niet zeggen, want de drie wereldgodsdiensten zullen zich eerst  nog veel meer in wrijving met elkaar op hun eigen wezenlijke  inhoud moeten bezinnen, voordat voldoende voor ieder duidelijk kan worden, dat er ook nog een hogere eenheid bestaat.
Een derde verschijnsel, dat ik op godsdienstig gebied wil bezien, is de ontkerkelijking. Dat hierdoor scepticisme en zelfs cynisme in belangrijke mate zijn toegenomen, is duidelijk. Dat  er ook een grote mate van pessimisme is, heb ik al eerder aangeroerd. Een belangwekkende studie in dit verband is die van  Albert Camus, Le mythe de Sisyphe, die eigenlijk gaat over  'l'homme absurde' en die ons existentialistisch een spiegelbeeld  voorhoudt van het volslagen absurde karakter van tal van essentiële menselijke belevingen en gedragingen, maar die ervoor  pleit, dat men dit eerlijk en onverschrokken zal aanvaarden en  niet zal trachten aan het benauwende ervan te ontkomen door  dit absurde God te noemen, zoals hij o.a. aan Jaspers verwijt.

Het spreekt vanzelf, dat de ontkerkelijking met zijn ontwaarding tal van ontsporingen heeft veroorzaakt en dat daardoor ook het zoeken van een nieuwe eenheid of een nieuw uitgangspunt voor de komende cultuur, vaak op zeer onverantwoorde wijze plaatsvindt. 58 Ik denk hierbij bijv. aan de drang om ongecontroleerde en vaak volkomen fantastische gegevens omtrent  vliegende schotels te publiceren. Dergelijke activiteiten verraden echter wel een honger naar een nieuw kristallisatiepunt en  een nieuw houvast, ze verraden angst en een gevoel van onbe hagen, vandaar de voorbarigheid, om maar vast ergens een hou vast te vinden en de behoefte aan sensatie, dat is aan onechte , intense gewaarwordingen. Als zodanig zijn deze activiteiten  een zeer treffend verschijnsel van onze tijd.
Als keerzijde moet ik echter ten slotte ook noemen een grote  toeneming van het werkelijke humanisme, van een zeker universeel beleven van het menszijn, dat natuurlijk werkelijke religie  in geen enkel opzicht uitsluit, er alleen maar geen behoefte aan  heeft hieraan een godsdienstige vorm te geven in de geijkte betekenis van het woord.
Richten wij nu vervolgens onze aandacht op het psycholo gische terrein, dan wil ik in de eerste plaats vaststellen, dat naar mijn mening de betekenis van de psychologie en met name van de dieptepsychologie niet gemakkelijk kan worden overschat.  Er is als het ware in het bewustzijn van onze cultuur een nieuwe  dimensie bijgekomen, een groeiend besef van de binnenwereld  van de mens en van de rol, die deze speelt. Dat men enerzijds nu  ook deze binnenwereld tracht uit te buiten, spreekt vanzelf, maar  dat er anderzijds tal van inzichten uit voortkomen, die ons  individuele en maatschappelijke leven niet alleen begrijpelijker maken, maar ook wegen wijzen om schijnbaar onontkoombare belemmeringen weg te nemen, is van de grootste betekenis.
Er is door de psychologie een intensere bewustwording  gekomen van de menselijke problematiek, van de uitersten, die  mogelijk zijn in de richting van positieve ontplooiing en verwerkelijking, zowel als in de richting van maximale ontsporing  in krankzinnigheid, zelfmoord, misdaad en dergelijke.  59
De gegevens van psychiatrie en van dieptepsychologie hebben een ingrijpende betekenis en hun invloed in de literatuur wordt steeds duidelijker. Ik denk hierbij bijv. aan de zeer  scherpzinnige studies van een ﬁguur als Sartre, ﬁlosoof en kunstenaar tegelijk. Niet alleen een studie als bijv. over Baudelaire,  maar ook zijn nieuwste boek, Les séquestrés d'Altona. De ﬁjne  analyse, die wij daarin vinden van het probleem van de verantwoordelijkheid in de tweede wereldoorlog van de militair en van  de burger, van het individu en van het volk als geheel, is door en  door waarachtig. Hij laat ten slotte in een aangrijpende vorm  zien, hoe de vrijwillige aanvaarding van de dood een mens kan bevrijden van zijn schuld en hoe dit soms de enige weg is, om  aan z'n leven nog een zin te geven en z'n eigenlijke waardigheid  te redden. Op allerlei wijze blijkt, dat een dergelijk boek diep religieus is, zij het natuurlijk tegelijkertijd revolutionair.
Een ander gevolg van de doorwerking van de psychologie is  de belangstelling voor de donkere keerzijde van de menselijke  ziel. Ook hiervan vinden we tal van zeer treffende voorbeelden  in de literatuur. Ik denk bijv. aan de roman van Harry Mülisch,  Het stenen bruidsbed, waarin wordt uitgebeeld de primitieve ver nietigingsdrang van de man, die rechtstreeks verbonden is met  de seksuele lust, als er geen liefde in het spel is. Hij laat zien, hoe  dit individuele verschijnsel zich ook in de Wereldoorlog in het  groot in verbijsterende mate heeft voorgedaan.

Hoe veel meer  is de mens van tegenwoordig in staat zich van illusies te bevrij den en de waarheid onder ogen te zien! We worden in de literatuur van tegenwoordig en in de kunst als geheel telkens weer ge troffen door de ontzaglijke behoefte om met de schijn af te reke nen, door te dringen tot de kern en de waarheid aan het licht te  doen komen, hoe rauw en bitter die ook moge zijn.  Een dergelijke drang vinden we bij André Malraux, bijv. in  zijn boek La condition humaine. Hij stelt zich daarin de vraag: wat  doorleeft een mens in de grenssituaties der uiterste spanningen.  De oerbehoefte van de mens, om het leven een zin te geven en de menselijke waardigheid te redden, desnoods door het ergste  lijden en door vrijwillig ondergane martelingen heen, komt  daarin op ontzaglijk treffende wijze aan het licht. 60
Ook hiervan  moet ik zeggen, dat dit een diep religieus werk is, terwijl het  zich zeker in geen enkel opzicht op enige godsdienstige voorstelling beroept.
Maar wanneer we aan de ene kant dergelijke uitingen met instemming constateren, moeten we anderzijds ook de neiging  opmerken, die er tegenwoordig onder invloed van de psychologie  bestaat, om de betekenis van het onbewuste te overschatten.  Eigenlijk heeft Jung zelf als een van de pioniers op dit gebied  reeds die neiging en zeker velen van zijn volgelingen, die bijv.  menen, dat alleen al het bespreken van dromen voldoende is, om  hun therapie door te voeren. Ook een ﬁguur als bijv. Bert  Schierbeek in zijn boek De tuinen van Zen, blijkt slachtoffer te zijn  van een misverstand. Hij doet het op blz. 98 voorkomen, alsof  tegenwoordig vooral ten gevolge van psychiatrie en dieptepsychologie de erkenning heerst, dat de wezenlijke waarden door het  onbewuste worden voortgebracht. Dit is zeer zeker onjuist,  want niet door het onbewuste alleen, maar door het juiste gesprek tussen bewust en onbewust komt de wezenlijke bezinning  tot stand.
Hiermee geef ik tevens een antwoord op tal van uitwassen van  'moderne kunst', zoals bijv. verschillende produkten van zgn.  abstracte of nonﬁguratieve beeldende kunst, waarbij de kunste naar er soms vanuit schijnt te gaan, dat het voldoende is, om  driftmatige impulsen bot te vieren, om kunst te produceren.  Dit is zeer zeker een volslagen vergissing. Ik denk hierbij bijv.  aan een ﬁguur als Salvador Dali. Waar het op aan komt is een  gesprek tussen bewust en onbewust. Het is inderdaad waardevol, dat tegenwoordig driftmatige impulsen een grotere rol spelen, zoals dat bijv. ook in de moderne muziek het geval is,  maar dit geldt dan alleen, als het bewustzijn deze zo weet op te vangen, dat er toch een verantwoorde vorm aan wordt gegeven. 61

Het laatste terrein, dat ik wil noemen, waarop zich de kentering aan het voltrekken is en waarin een nieuwe verhouding  tussen egotiek en erotiek te voorschijn komt, is het ﬁlosoﬁsche.  We kunnen dit kort zo aanduiden, dat eigenlijk ﬁlosoﬁe in de  ouderwetse zin van het woord onttroond is. Het ontwikkelen  van een bevredigend ﬁlosoﬁsch systeem vindt geen erkenning  meer. Wat daarvoor in de plaats is gekomen, is het levend ﬁloso feren, het op verantwoorde wijze zodanig zijn gedachten en ge voelens onder woorden brengen, dat men doordringt tot de  kern van zijn beleven.
Dit levende ﬁlosoferen wordt tegenwoordig als onontbeerlijk begrepen en vormt inderdaad de inleiding tot een synthetisch  tijdperk van enorme omvang en intensiteit. Op dit gebied wil ik  verwijzen naar het boek van dr. Groot, Symptomen van een nieuwe geesteshouding, waarin hij duidelijk laat zien dat een radieale  wending plaatsvindt, die kort kan worden aangeduid als de vervanging van het of-of-denken naar het én-én-denken en het aan vaarden van schijnbaar onverenigbare waarheden als naast elkaar bestaanbaar. Hiermee wordt eigenlijk veel van de oude in houd van onze cultuur niet alleen begraven, maar als volkomen  onjuist gekwaliﬁeeerd.
Het verouderde standpunt van een keus  te moeten doen tussen óf het aardse óf het hemelse vindt geen  aansluiting meer bij het moderne beleven. Het is én het aardse  én het hemelse, het zintuiglijk waarneembare én het verborgen  mysterieuze. Het is niet meer vol te houden, dat de mens óf goed  is óf kwaad, maar de mens is én goed én kwaad, en er is iets, wat boven deze twee uitgaat. Het is niet meer óf egoïstisch óf altruïstisch handelen, maar het is én het een én het andere, en daardoor iets heel anders, wat geen van beide is. Er is niet meer sprake van óf vrijheid óf fatalisme, maar een mens is tegelijk gebonden en vrij. Zo gaat het er dus ook niet meer om, of aan het bewustzijn of aan het onbewuste de boventoon moet worden gegeven, maar  om de hogere eenheid te vinden, die deze beide verbindt, iets, wat de kern van beide vertolkt. 62
Zo is dan ook in onze tijd de mens weer het grote raadsel geworden. Men moet tegenwoordig erkennen: de mens is tekort  gedaan in het verleden. Er is met hem omgesprongen, alsof hij  begrijpelijk was en alsof men wist, hoe het met hem gesteld was.  We weten nu beter dan ooit, dat we dat niet weten. We moeten  opnieuw zoeken naar het diepste uitgangspunt.  Zo kunnen we dan zeggen, dat het wezenlijke kenmerk van  onze crisistijd is, dat er enerzijds een nieuwe vorm van gnosis  zou kunnen opkomen, van bevrijdende wijsheid en inzicht, en dat  anderzijds dit juist daarom zo moeilijk is, omdat het intellect een  zo geweldige macht heeft gekregen en zo ontzaglijk kritisch alle  schijn kan ontmaskeren. Juist dit echter vraagt van de mens, dat  hij tot op de wortel toe zichzelf zal onderzoeken, om te vinden  wat zijn wezenlijke uitgangspunt is.
Maar dan is het inderdaad  zo, dat in onze tijd ook enkele essentialia overblijven, die een  uitgangspunt kunnen worden voor een nieuwe golf van universele cultuur. Immers, die bevrijdende wijsheid, waar ik het zoeven over had, zal zeker geen mooie of zwevende theorie kunnen  zijn, maar een inzicht moeten zijn, dat tegelijk liefde geeft voor  deze wereld, dat tegenstellingen onderkent als in wezen te zijn  polariteiten, dat het persoonlijke en het onpersoonlijke beide tot  hun recht doet komen, dat laat zien, dat alle lijden vruchtbaar is  of vruchtbaar kan worden, en dat ten slotte het ritme van leven  en dood omvat. 63
terug naar de Inhoud

4 Uit welke bron kan een nieuwe bezieling ontspringen? Het zelfbesef
We komen nu aan de vraag, uit welke bron een nieuwe bezieling  kan ontspringen. We hebben gezien, dat er geen cultuur uit  voort kan komen, als deze bezieling niet religieus van aard is en  we zullen straks zien, dat ik hierbij het woord religie in een be paalde ruimere betekenis gebruik dan gewoonlijk. Het spreekt  vanzelf, dat een nieuwe religieuze bezieling alleen maar geboren  kan worden en niet aangekweekt of kunstmatig tot stand ge bracht, maar het verleden heeft anderzijds geleerd, dat zulk  een bezieling gemakkelijk verloren gaat en dat men tot nog toe  in de geschiedenis niet de weg heeft gevonden, om de ontkrach ting ervan door verstarring te voorkomen. Ik veronderstel, dat  uit het voorgaande duidelijk is geworden, dat, om dit te kunnen doen, zelfbesef nodig is.

Zo komen we dan nu vanzelf tot de vraag, wat de rol is van de  psychologie in dit verband. Hoe kunnen we psychologie  in dienst stellen van religie? Maar voor we deze vraag goed kunnen  beantwoorden, moeten we ons eerst afvragen wat we met deze  woorden bedoelen: psychologie, godsdienst, religie en kerk.
Eerst in het algemeen een aanduiding waarom psychologie  erbij hoort. Er is een belangrijke ervaring, die we niet mogen  negeren, nl. dat we bij individuen niet maar behoeven af te  wachten, of er bij hen een nieuwe bezieling opkomt. De psy chiatrische en in het bijzonder de psychotherapeutische erva ringen leren, dat veel mensen in hun jeugd, hoe wonderlijk het  ook moge klinken, psychisch bijna vermoord worden, maar dat (64) het ten slotte gelukken kan ze toch nog tot het leven terug te  doen keren. Wanneer iemand die dit ondervonden heeft, dan  zegt: 'wat is het leven toch eigenlijk boeiend', dan is dit een be wijs, dat de belemmeringen in zijn ziel zijn weggenomen. Hem  is niet een nieuwe bezieling gegeven, maar de bezieling, die in  de diepte potentieel aanwezig was, maar niet tot uiting kon  komen, heeft nu een weg gevonden tot expressie.
We weten, dat het leven eigenlijk altijd dringt naar vernieuwing.  Dit feit is een leidraad voor onze verdere bespreking en van  hieruit kunnen we zien, hoe nodig het is dit onderwerp psycho logisch te benaderen. Wanneer Hidding in zijn boek Mans en  godsdienst meent, dat men vanuit zijn religieus beleven vooral  zekerheid en vrede zoekt, dan mag dat juist zijn voor zover er  sprake is van een godsdienst, maar voor zover het religie betreft  - en hij haalt deze begrippen door elkaar - is het psychologisch  gezien zeer zeker onjuist. Voordat wij ons dan ook gaan ver diepen in de vraag wat wij onder psychologie en religie ver staan en hoe die zich tot elkaar verhouden, wil ik nog eens met  nadruk beklemtonen, dat een psychologische benadering van  deze problemen een geheel eigen categorie vormt, waaraan be hoefte bestaat.  Wat is eigenlijk psychologie?

Psychologie
We kunnen eenvoudig zeggen:  psychologie is de wetenschap omtrent het geheel van de mense lijke ziel, inclusief de dieptepsychologie, die zich in het bijzonder  bezighoudt met de uiting van het onbewuste zieleleven. Maar  alweer gebruiken we woorden, waarvan nog niet duidelijk is  wat we eronder moeten verstaan. Wat is die ziel, of die psyche?  Om dit te benaderen moeten we uitgaan van ons zelfbewustzijn.  We weten, dat wij mensen een vermogen hebben om ons zelf  waar te nemen, ons zelf als het ware innerlijk evenzo in de  spiegel te bekijken, als we dat uiterlijk kunnen doen. Als ik dat  doe, merk ik, dat ik een krachtenspel waarneem, waarvan ik kan  zeggen: dit hoort bij mij, dat ben ik. (65)

Ziel en lichaam
Een formulering, van Klages afkomstig, zegt dan ook: Het lichaam is de uitdrukking  van de ziel en de ziel is de zin van het lichaam. Inderdaad is de  ziel het krachtenspel op de achtergrond van het lichaam, van het  organisme.  Ga ik nu verder met mijn onderzoek, dan merk ik, dat dit  krachtenspel zich aan mij voordoet als een ontmoeting tussen  binnen- en buitenwereld. Er zijn immers tal van indrukken, die  van buitenaf tot mij komen, die mijn bewustzijn passeren en  veelal bijna onopgemerkt blijven; maar er zijn ook bepaalde  krachten vanuit de diepte van mijn ziel en deze twee ontmoeten  elkaar in dat, wat we onze psyche noemen. In deze ontmoeting  zit het spannende element, het boeiende, maar ook het conflictrijke. Hier ontstaan de conflicten en de problemen; maar  wat ik nu verder kan waarnemen, als ik in mij zelf inkeer is, dat  ik aan dit krachtenspel niet zo maar overgeleverd ben; neen, mijn  krachtenspel heeft een uniek karakter, het is krachtenspel,  met mijn stempel erop, het is weer een ander dan dat van mijn  buurman of buurvrouw.

Ik
Tegen dit feit, dat het een uniek karak ter heeft, zeg ik nu: Ik. Op deze wijze ontdek ik dus 'Ik', waar mee ik bedoel: Ik vereenzelvig mij met dit krachtenspel van  uniek karakter.  Ook hier schuilen weer allerlei vragen. Hoe erken ik, dat ik  dit zelf ben? Eigenlijk is dit zonder meer een gegeven. Maar wat  ik vooral moet waarnemen, als ik scherper kijk, is, dat ik mij  niet zo maar vereenzelvig met dat hele krachtenspel. Geen  sprake van. Ik neem er een deel uit, heel ongemerkt en tegen dat deel zeg ik: dit ben ik. De rest is me vreemd, kan ik nog niet  herkennen, kan ik ook nog niet aanvaarden en niet binnen die  lichtkring, die ik 'Ik' noem, opnemen. Daarmee ontstaat tege lijk een splitsing in de ziel van dat wat ik 'Ik' noem en wat 'niet- ik' is.

Denken, voelen en handelen
Nu moeten we even bedenken, dat de grens tussen Ik en  niet-Ik niet samenvalt met bewust en onbewust, want een deel  van dit Ik is ook onbewust, maar ik kan het mij bewust maken, (66) wanneer ik wil, het kan ook te voorschijn komen in die uitingen  van denken, voelen en handelen, die ik herken als tot mij be horende, terwijl daarbuiten ligt een niet-Ik, dat ik aanvankelijk  helemaal niet ken en dat zich toch op een ogenblik aan mij op dringt, waarbij ik gedwongen word het aan te merken als toch  bij me behorende.
Hier ga ik niet verder op in, maar wat we nu kunnen vast stellen is, dat dit alles een duidelijk merkbaar proces is, dat zich  in mij voltrekt. Het is maar niet een statisch iets, het dynamische  zit wel al aangeduid in het woord krachtenspel, maar we zouden  het kunnen opvatten als een ontmoeting van binnen- en buiten wereld in de zin van: het weegt tegen elkaar op, het herkent  elkaar, het knikt om zo te zeggen 'ja' tegen elkaar en daar blijft  het bij. Inderdaad zijn er veel mensen, die zich, zonder het zich  bewust te zijn, daar eigenlijk vanuit gaan. Zij zeggen telkens  weer: 'Zo ben ik nu eenmaal, zo moet je me maar nemen'. Op dat moment gaan ze er niet van uit, dat ze een proces zijn, maar  dat ze iets statisch zijn, iets wat toch inderdaad niet bevestigd  wordt.

Bewustwording
Wat we verder kunnen constateren is, dat dit proces, dat zich  dus blijkbaar in onze ziel afspeelt, zich vooral beweegt vanuit  het onbekende naar het bekende. Weliswaar is er een wissel werking en gaat er van het bekende ook weer een krachten stroom naar het onbekende, die weer nieuwe elementen op neemt en activeert. Maar het is vooral een voortdurend proces,  dat tendeert vanuit het onbekende naar het bekenele, anders ge zegd, dat zich kenmerkt door zelfopenbaring. Geen menselijke  ziel dus zonder zelfopenbaring, en die zelfopenbaring houdt  tevens in: bewustwording.  Immers, terwijl ik mij zelf aan mij zelf en de buitenwereld  openbaar, wordt mijn bewustzijn ruimer, bij sommige mensen  heel weinig, bij anderen meer, maar ik word mij meer bewust,  wie ik ben en wat ik ben. (67)

Zelfverwerkelijking
Dan is er nog een derde aspect: er vindt niet alleen zelfopenbaring en bewustwording plaats, maar  ten slotte ook zelfverwerkelijking. Deze drie begrippen moeten  we goed vasthouden. Zelfverwerkelijking is - en nu zeg ik iets  mysterieus - dat ik door dit proces mijzelf tot werkelijkheid maak,  natuurlijk tot werkelijkheid in deze wereld van tijd en ruimte.  Blijkbaar ben ik oorspronkelijk iets, dat alleen nog maar in de  kiem bestaat en dat door dit proces, dat ik als mijn eigen proces  herken, tot werkelijkheid wordt.

Zelfbeleving, waarneming
Wanneer we zo heel eenvoudig een overzicht krijgen van wat  we bedoelen met dat woord psyche of ziel, dan moeten we ons  daarbij realiseren, dat het noodzakelijk is - om dit alles te  kunnen waarnemen - dat we het zelf beleven. We kunnen niet  volstaan met alleen maar te registreren, wat ik nu heb aangeduid .  Door registratie alleen, door zgn. verstandelijke observatie  van mijzelf kom ik niet verder dan een aantal reacties in mijzelf  waar te nemen en een aantal driftkrachten, maar dan vind ik  niet dat, wat ik nu heb omschreven. Wil ik dit ontdekken, dan  moet ik het beleven en daar blijkt uit, dat er nog iets bijzonders  bij moet komen. Beleven is: dat het bewustzijn zelf in dit proces  wordt opgenomen! Pas wanneer dat gebeurt en het bewustzijn  dus zelf dynamisch wordt, weet ik, dat wat ik innerlijk waar neem, echt mijzelf betreft.

Nu komt de vraag naar voren: heeft dit beleven iets te maken  met godsdienst? Ik gebruik hier even expres het woord gods dienst. Als ik iemand haat of een ander liefheb, heeft dit dan met  godsdienst te maken? We zullen direct moeten erkennen: na tuurlijk heeft dit van psychologische zijde benaderde beleven  met godsdienst te maken. Niet voor niets wil men veelal graag  geloven, dat God liefde is, of dat God de mens liefheeft en de  mens ook God kan liefhebben.
Het kan ook zijn, dat ik bij mijn introspectie, in het beleven  van wat ik waarneem, een schuldgevoel ontdek. (68) Er zijn honderden voorbeelden, waarin een mens met schuldgevoel te kampen  heeft, het zij, dat het z'n verleden betreft, hetzij telkens het  heden, dat doet er niet toe; maar schuldgevoel is een belang rijke innerlijke beleving, één, die ons in hoge mate remt in onze  mogelijkheden van zelfopenbaring en zelfverwerkelijking. Heeft  dit iets met godsdienst te maken? We behoeven maar even te  denken aan het begrip 'vergeving der zonden', om te merken,  hoeveel dit er inderdaad mee te maken heeft.
Nu nog een derde voorbeeld: Ik merk, dat ik verdrietig ben of  wanhopig en dus, dat ik zo graag vertrouwen of geloof in het  leven zou willen hebben. Ook dit heeft ten nauwste met gods dienst te maken. Vertrouwen in het leven of vertrouwen op God  is een antwoord op het gevoel van verdriet of wanhoop.

Religie
Ik ge loof, dat uit deze inleidende opmerkingen wel duidelijk zal zijn  hoezeer psychologie te maken heeft met godsdienst.  Wenden we ons nu tot de tweede vraag: wat is religie eigen lijk? We kunnen dit woord op drieërlei wijze benaderen: taal kundig, fenomenologisch en psychologisch.
Taalkundig weten  we, dat, al is misschien de woordaﬂeiding van het werkwoord ' religere' (in acht nemen) juister dan die van 'religare' (herverbinden),  de betekenis van beide met het woord religie verband houdt.  Immers taalkundig verstaan we onder religie zowel het gevoel  van totale verbondenheid met als het besef van totale onder worpenheid aan de goddelijke orde.
Bezien we het begrip religie fenomenologisch, dan moeten we  volgens algemeen erkende opvatting hier vooral onder verstaan  de ervaring van het numineuze. Fenomenologisch gezien is de  religieuze ervaring de ervaring van de oerhuiver, het beleven  van de verborgen achtergrond van het leven, van de wortels  van het bestaan. De ervaring hiervan is in het algemeen ver bonden met geboorte, ziekte, nood, lijden en dood, al die in grijpende gebeurtenissen, waarbij de mens iets kan ervaren, al  gaat hij er dikwijls aan voorbij, van het mysterie van het bestaan. (69)
Maar deze ervaring van het numineuze valt uiteen in  twee richtingen. Het kan zijn, dat ze als ervaring van de wortels  van het bestaan heilbrengend is en dat dus de mens ze als heil ontvangend ervaart of ook, dat ze hem in staat stelt, heil te  brengen aan anderen. In dat geval spreken we van de ervaring  van het heilige, datgene, wat het wezenlijke in het menselijke  leven tot zijn recht doet komen. Wat kan ons niet een ontroering  bevangen, als we komen te staan tegenover een volledige toe wijding van iemand ten opzich te van iets, wat hem bezielt. We  hebben dan het gevoel, iets heiligs mee te maken, iets dat het  wezenlijke heil vertolkt.
Als wij dit echter zo stellen, moeten we erkennen, dat ons  eveneens een oerhuiver overvalt, als we het tegendeel ervaren,  het demonische, dat wat het heilbrengende vernietigt en wat het  wezenlijk menselijke onmogelijk maakt en ontkent. Deze twee  aspecten van oerhuiver vormen dat, wat we onder religie moeten  verstaan uit fenomenologisch oogpunt.

Ten slotte, wanneer we religie psychologisch benaderen, moet  ik herinneren aan wat ik heb uiteengezet omtrent egotiek en  erotiek, de drie fasen van de drang, om het eigene te openbaren,  door gelding, ontplooiing en zichzelf worden en de drie fasen  van erotiek door gemeenschap te zoeken met het andere ge slacht, contact te zoeken met allerlei mensen in allerlei soorten  van verband en ten slotte door gemeenschap te zoeken met het  grote geheel, waarbij we dus weer uitkomen bij de totale ver bondenheid.
Het ontmoetingspunt van de beide halve eirkel bogen der egotiek en erotiek heeft twee aspecten en daarom is de  ervaring van dit ontmoetingspunt van archetypisch karakter.  Hier openbaart zich iets, wat uitgaat boven het ik, maar dit ik  doortrilt en het daarom tegelijk de ervaring geeft van het relatieve.  Het is het wezen der ziel, dat zich openbaart als egotiek en  erotiek elkaar ontmoeten, en ook dit is religie. (70)
Wanneer wij dit zo psychologisch formuleren, dan moeten we  tegelijk constateren, dat er aan de ene kant veel meer religie is  dan het lijkt en dat die religie in het algemeen zich helemaal  niet openbaart daar waar men gewoonlijk meent, dat dit het ge val is, nl. in de godsdienst.  Samenvattend kunnen we dus vaststellen: in deze vier woor den, het numineuze, het heilige en demonische, waarin dit be grip uiteen valt, en in het wezenlijke, hebben we te maken met  religie.

De onbewustheid van zichzelf
Nu gaan we ons afvragen: hoe ervaren we religie nu in  werkelijkheid in haar uitwerking?  In de eerste plaats dit: Als ik mij op mij zelf bezin en 'Ik' zeg,  dan merk ik, dat ik telkens te maken heb met een nieuw Ik, een  ander Ik, ook vaak een Ik, dat ik nog helemaal niet ken: dat ik allerlei Ikken in mij zelfwaarneem en dat er altijd weer nieuwe  elementen in mijn ziel opduiken, zodat ik ten slotte ga ont dekken: ik ben eigenlijk een vreemde voor mij zelf, zodat ik  moet gaan vragen: wat zeg ik toch eigenlijk met 'Ik'? (71) Ik doe  alsof ik mijzelf wel kan vertegenwoordigen, maar ik kan het  niet, want ik weet niet, wie ik ben.

Ik ontdek dus op een ogen blik, dat ik, terwijl ik doe, alsof ik van mijzelf kan uitgaan, aan  de andere kant mijzelf als een vreemde ondervind. Ik ben dit  en ik ben dit toch niet. Wie dit goed beleeft, ervaart de oer huiver, want dan ervaart hij zichzelf als een mysterie, hij  merkt, dat hij in z'n 'Ik' een voorlopige veronderstelling tracht  te maken omtrent zichzelf. Hierdoor wordt dus de ik-ervaring  gerelativeerd tegen de achtergrond van een mysterie, dat voor durend bezig is zich te openbaren.  Maar deze openbaring van mijzelf beleef ik dan weer als mijn  eigenlijke zelf, mijn wezen, niet in statische zin, maar als een  proces, dat bezig is zich te verwerkelijken. Anders kon ik het  immers niet ervaren als een proces, waar heil bij in het spel is,  dat al of niet wordt gediend. Met andere woorden: in dit proces  ontdek ik in mij zelf de mogelijkheid, de kant uit te gaan van het  heilige en de kant uit te gaan van het demonische. Zo merk ik,  dat religie is de ervaring van het wezen der ziel, de diepste voor  mijzelf toegankelijke werkelijkheid.

Van hieruit komen we tot een volgende vaststelling: wanneer  ik niet op deze wijze het wezen van mijn ziel ervaar, dan kan de  beleving van mijn innerlijke proces ook niet genoeg diepte  hebben, dan heeft zij niet genoeg werkelijkheidskarakter. Met  andere woorden, wanneer ik mijzelf psychologisch wil benade ren en daarvoor nodig is, dat ik mijzelf beleef, omdat ik anders  niet de dingen ontdek, waar het om gaat, dan constateer ik daar mee, dat deze beleving, wil ze juist zijn, eigenlijk zo diep moet  gaan, dat ik het wezen van mijn ziel ervaar, want pas van daar uit krijgt dit geheel zijn werkelijkheidskarakter. (72)
Hier ontmoeten elkaar psychologie en religie. Hier ontmoeten elkaar de ervaring  van het wezen en de weg waarlangs ik dit ervaar. Ik kan ook  zeggen, hier ontmoeten elkaar het wezen en het bewustzijn, dat  weer gezuiverd moet worden door het wezen, wil het juist kun nen beleven.  Van hieruit is enerzijds duidelijk, hoe ontzaglijk veel moge lijkheden er zijn tot innerlijke verwarring, tot misverstand, tot  illusies omtrent onszelf, maar anderzijds merken we, hoezeer dit  alles met religie te maken heeft. Immers als ik mijzelf niet zo  ervaar, dat ik tot het wezenlijke doordring, ervaar ik mijzelf  niet juist en kan dus ook mijn religieuze beleving niet echt zijn.
 Hoezeer heeft dus diepe zelfbezinning te maken met religie en  de mogelijkheid tot religie. Pas wanneer de psychologische be zinning in dienst staat van religie en weer voert tot religieuze er varing, pas dan heeft ze haar eigenlijke werkelijkheidskarakter.  Ze zijn dus onafscheidelijk met elkaar verbonden.

Met het voorafgaande als inleiding kunnen we ons nu gaan bezighouden met het begrip godsdienst. We weten, dat een  godsdienst altijd ontstaat, doordat er enkele mensen zijn, die een  bijzondere religieuze ervaring hebben, van waaruit ze als het ware een vuur aansteken, dat om zich heen grijpt en dat lang zamerhand op een bepaalde wijze in de geschiedenis uitwerking  heeft. Zo begint het altijd. Er is dus altijd een of andere ervaring  van het wezen op een nieuwe manier. Dat wezen, zoals we be sproken hebben, is een kiemwerkelijkheid, een potentiële wer kelijkheid, die nog tot functionele werkelijkheid moet worden.
Nu loopt de weg waarlangs het wezen, hoe het zich dan ook  openbaart, tot functionele werkelijkheid wordt, altijd langs een of  andere vorm van expressie, door een ik.  Zo is het duidelijk, dat wanneer er in een bepaalde tijd van de  geschiedenis ergens in een bepaalde streek, in een aantal  mensen of in een enkel mens een wezenservaring is, zich van  hieruit een proces in de collectiviteit, waartoe deze personen behoren, gaat voltrekken, (73) waardoor deze ervaring een vorm gaat  aannemen, die de kenmerken vertoont van een ik. Immers, het  wezen heeft weer nodig het bewustzijn om zich te kunnen ver eenzelvigen; er moet dus dit gebeuren, dat iemand op een ogen blik tegen zichzelf zegt: dit is het nu eigenlijk, wat werkelijk bij  mij hoort, wat het diepste van mij raakt, wat mijn leven bezielt.

Vereenzelviging
Dit is vereenzelviging. Zij komt tot stand, doordat de wezens ervaring door het bewustzijn heengaat en het is alleen het be wustzijn, dat het vermogen heeft tot vereenzelviging, tot 'Ik'- zeggen. Het is dus onvermijdelijk, dat een ik-zeggen hierbij  plaatsvindt.  Hier begint nu tegelijk het moeilijke punt, want we weten, dat  alle ikken, innerlijke ikken, die individueel ontstaan, maar ook  de uiterlijke ikken, die collectief ontstaan, bijv. een volk, een  natie, een cultuur of ook bepaalde groepen mensen, zoals poli tieke partijen en dergelijke - er zijn vele ikken in de werelel - dat  al deze ikken de tendens hebben zichzelf autonoom te maken.
Dit  komt, doordat het bewustzijn te beperkt is. Het moet immers wel  een beperkt bewustzijn zijn, dat op een ogenblik een stroom van  krachten opvangt, die het verruimen, die het wijder maken. Dat  zou niet kunnen gebeuren, als het eerst niet te beperkt was.  Als dit verruimde bewustzijn nu echter vorm gaat geven aan  die nieuwe bezieling, dan wordt deze weer ingeperkt. Ver volgens zegt het bewustzijn als het ware: 'Dit ben ik nu' en  maakt het daardoor stabiel, zet het stil, kristalliseert het en  meent: nu moet ik zo blijven, dit is goed. Zo zoekt elk ik per manentie.
Passen we dit toe op religie, overal waar deze op een ogenblik  doorbreekt, dan vinden we, dat inderdaad elke religieuze bele ving een vorm zoekt en vindt in enkele mensen. Deze mensen  zeggen: 'Ja, dit is het, dit is uitermate belangrijk, dit moet  groeien, elk ik zoekt expansie. Hieruit volgt: het moet zich doen  gelden en ten slotte: wil het zich kunnen handhaven, dan moet het macht hebben, dan moet het een macht vormen. (74) Zo wordt  religie een godsdienst.

Kerk
 Ik hoop, dat hierdoor duidelijk wordt, hoezeer hierin een ont zaglijk gevaar schuilt; want de vier punten, die ik noemde, zijn  stuk voor stuk eigenlijk de krachten en werkingen, die tegen de  oorspronkelijke bezieling ingaan en deze trachten aan banden  te leggen.  Dat is nu precies, wat we in de geschiedenis zien gebeuren.  Eerst zijn er enkele ﬁguren, die een dergelijke bezieling beleven.  Daaromheen zijn er een aantal, die daar veel van kunnen na voelen en begrijpen, maar die haar niet oorspronkelijk op hun  eigen wijze zelf hebben gevonden. Deze met elkaar vormen een  kerk en nadat zij de stoot hebben gegeven, komen de anderen  aanlopen en zeggen: dit is belangrijk, dit kan ik gebruiken, dit  geeft mij veiligheid, overtuiging, vertrouwen, rust, zekerheid,  enz. en heel geleidelijk aan wordt de kern vervangen door de  periferie en de periferie overwoekert de kern; ten slotte zien we  alleen nog maar de periferie, d.w.z. de napraters, degenen, die  met het nieuwe geluid wel om een of andere reden kunnen in stemmen.
Zeker, ze kunnen het ermee eens zijn op grond van  reﬂectie en kunnen mogelijk in allerlei vorm wel aanloopjes in  hun ziel waarnemen, die hiermee overeenkomen, maar dat is  niet hetzelfde als de originele, religieuze bezieling. De geestelijke  pioniers worden dus vervangen door de napraters, als we het  kort willen formuleren, en deze zoeken nu natuurlijk aanhang,  want in een bepaald opzicht zijn zij overtuigd: dit is het, wat wij  nodig hebben, dit moet groeien, dit moet expansie ondervinden,  het moet op een of andere wijze vastgelegd worden, moet per manent worden en een macht worden in de wereld. Zo krijgen de leiders lust in de macht en gebruiken wat er gebeurd is voor  hun doel. Dan hebben we te maken met een kerk.
Gaan we nu na: wat doet zulk een kerk? We weten, dat het  begrip kerk heel gemakkelijk direct geassoeieerd wordt met de idee 'Moeder'. (75) Inderdaad, wat de kerk in de eerste plaats doet is:  aan haar leden geborgenheid bieden. Denken we bijv. aan  Paulus, wanneer deze schrijft: 'Nu zijt ge nog baby's en krijgt  nog melk, maar na een poosje hoop ik dat ge zover zijt, dat ge  vast voedsel zult kunnen verdragen'.
Hier zit duidelijk een ele ment van discriminatie in. Dan zijn er dus volwassenen, die al zo ver zijn dat ze de volle waarheid kunnen verdragen, en  kinderen, die geborgenheid nodig hebben. De eersten zullen  herders over hen zijn en hun schaapjes hoeden. Zo biedt de  kerk zekerheid aan de mens in al zijn angst en vrede in zijn on rust, troost in zijn verdriet, geruststelling in zijn angstige be zorgdheid. Maar laten we goed beseﬁen, al deze factoren zijn er op gericht om het proces stil te zetten, de onrust weg te nemen,  te zorgen, dat de mensen kinderen blijven, te zorgen, dat ze  zich veilig voelen onder de vleugels van de grote moeder.

Ritueel
Om dit mogelijk te maken wordt een herhalingsproces inge schakeld: We hebben een keer, toen we dat en dat beleefden,  ontroering gevoeld en nu gaan we de gebeurtenis herhalen,  telkens weer, liefst zo nauwkeurig mogelijk en we vieren be paalde feesten op bepaalde tijden, we verrichten bepaalde cere moniën steeds op dezelfde wijze, we zingen bepaalde liederen,  enz. Een herhaling, die eigenlijk niets anders doet dan de schijn  stellen in plaats van de werkelijkheid.  Laten we ons maar eens voorstellen, dat we dit proeédé  zouden toepassen op iets, dat we direct kunnen herkennen als  echte werkelijkheid. Verondersteld, dat twee mensen, een man  en een vrouw, die elkaar echt liefhebben, tegen elkaar gaan  zeggen: hoor eens, we moeten zorgen, dat de liefde tussen ons  levend blijft; we zullen elkaar elke morgen om 7 uur een zoen  geven en op een bepaalde dag in elke maand zullen we vieren,  dat we al zolang getrouwd zijn, alles op vaste tijden, met de zelfde liederen en dezelfde gewoonten begeleid. Ik geloof niet, dat we in deze 'liefde' veel vertrouwen zouden kunnen hebben.

Zo zien we ook dat door de kerk een ritueel wordt ingesteld.  Ritueel heeft een symbolische betekenis en als ze nu maar zorgt,  dat men bij dat symbool kan blijven, dan beleeft men onbewust  ongetwijfeld iets; maar de kerk voorkomt, dat het symbool  wordt opengebroken en dat men ten slotte door de onrust van de  werkelijke betekenis heen gaat. De liturgie zorgt daarbij voor  een soort slaapmiddel, waardoor men gesust wordt en ver doofd.
Vervolgens is er het feit, dat in elke religie het offer een rol  speelt. Het enige echte offer is, dat ik mij zelf inzet, compleet,  zoals ik ben met al mijn krachten: het zelfoffer. Neen, zegt de  godsdienst, dat is veel te gevaarlijk, dat is niet nodig, er is een  plaatsvervangend offer en of het nu de koning is, of de zoon van  de koning, of een slaaf of een dier, dat geofferd wordt, of dat men ten slotte zegt: God zelf is gekomen en heeft zich namens en ter wille van alle mensen geofferd, nu hoeven de mensen dit zelfniet  meer te doen, altijd komt het op hetzelfde neer: het is toepassen  van magie en de magie zorgt ervoor, dat men echt voelt, dat het  plaatsvervangende offer heeft plaatsgevonden; nu kan men  rustig worden. Daar gaat het ook om.

Geloofsleer
Maar ja, het zou kunnen, dat mensen dit in de gaten krijgen  en dan onrustig worden, omdat ze inderdaad met hun denken  over deze dingen in actie komen, dan moet ook daar iets op ge vonden worden. Men bouwt een geloofsleer op en deze geloofs leer legt vast, hoe de dingen eigenlijk zijn. Er is een bepaald stel  denkbeelden, daar moet men niet meer aan tornen, dit hebben  bepaalde personen goed doorgedacht, zeer waardevolle ﬁguren,  dus hoeven de leden van de kerk het niet opnieuw uit te denken,  het ligt klaar. Hiermee wordt het denken stop gezet en is de on rust weggenomen, maar ook de drang tot verdieping. Immers  verdieping, dat hebben we daarstraks al even aangeduid, is  alleen mogelijk door de vruchtbare twijfel. (77) Alles betwijfelen, alles zelf onderzoeken, dat is veel te onrustig; door de leer voorkomt  men de twijfel en men beklaagt een mens, die aan hevige twijfel  ten prooi is.

Na dit alles zijn er nog wel enige moeilijkheden te overwinnen,  maar ook daar is voor gezorgd. Als we de geschiedenis van het  christendom nagaan vinden we bijv. tot op onze dag de begrips verwarring omtrent de begrippen 'eeuwig' en 'altijddurend'.  Hetgeen eigenlijk ontstellend is, aangezien enige ﬁlosoﬁsche be zinning deze had kunnen opheffen. Door deze begripsverwar ring kan men de ervaring van het wezenlijke rustig naar de toe komst verwijzen en het aardse tranendal gaan opvatten als een  terrein van voorbereiding voor een hiernamaals, waarin men pas  met de eeuwigheid kennis maakt. Dit is natuurlijk onzin, want  ervaring van het wezenlijke vindt altijd alleen plaats in het  heden.
Ondertussen wordt door al deze maatregelen de kerk  zgn. de grote weldoenster der mensheid; weldoenster van de  gehele onwetende massa, die door haar onbewustheid schijnbaar  zo graag onwetend wil blijven. Daardoor kan de kerk haar  macht blijven uitoefenen, want zij is er op haar beurt afhanke lijk van, dat de massa onwetend blijft. Aldus vormt zij een ty pisch 'ik', dat steunt op het bewustzijn en daardoor steeds mach tiger wordt en natuurlijk als elk 'ik' intolerant is: 'Wij weten hoe  het is en daarbuiten weet men het niet'. Elk onrijp 'ik' verwerpt  het 'niet-ik', het meent dit wel te moeten doen, omdat het zich  anders als 'ik' niet meer kan handhaven.
De conclusie van dit alles is, dat godsdienst de weerstand is  tegen religie, dat godsdienst die vorm is, die de religieuze erva ring aanneemt, die als zodanig behouden wil blijven en daarom  ongemerkt alles probeert te doen, om een nieuwe bezieling en  een vernieuwing van de bezieling tegen te houden. De gods dienst en de kerk, waarin deze zich constitueert, drukt dus ge leidelijk aan de bezieling weg, want deze vertegenwoordigt het  avontuur en het 'Ik' wil beveiliging. (78) In dit verband is de geschiedenis van het christendom heel leerrijk zoals reeds in vorige  voordrachten is uiteengezet.

Wil ik dit samenvatten, dan moet ik erop wijzen, dat in de eerste  plaats de oorsprong van het christendom slachtoffer is geworden van een mystiﬁeatie, van wat ik genoemd heb de historische oneer lijkheid. Zoals we hebben gezien, stond deze in verband met het  machtsstreven van de kerk. Dit was een onvermijdelijk uitvloeisel van de 'ikvorming', die door de nieuwe bezieling tot stand kwam.  Het heeft zich alleen daarom kunnen doorzetten, omdat alle 'ik vorming' aanvankelijk, hoewel ze wel de weg is naar een nieuwe  bewustwording, zelf onbewust tot stand komt. In het bijzonder  heeft men nooit begrepen het gevaar van de vaste vorm.

De wezenlijke  kern
Toch moeten we constateren, dat ondanks dat alles natuurlijk,  zoals in elk 'Ik', het wezen verscholen zat en een waardevolle  kern erin werd geconserveerd. Laten we daarom nu, na al het nega tieve, ook aan het positieve onze aandacht wijden. Die wezenlijke  kern, dat zal duidelijk zijn, is een mythische. Ik wil enkele punten  opnoemen, die de eigenlijke mythologie van de kerk uitmaken.
Ten eerste: door het christendom kwam er een wending in de  betekenis, die men toekende aan het offer. Bij alle volken komt  het offer voor, aanvankelijk als een uiting van een gevoel van  kosmische verantwoordelijkheid. De mens brengt offers om de  goden te voeden of te verzoenen. Dringen wij dieptepsycholo gisch in de betekenis hiervan door, dan vinden we, dat men on bewust hiermee uitdrukking gaf aan de innerlijke ervaring, dat  de driftkrachten in menselijke krachten moeten worden omgezet, wil het  menselijke kunnen worden opgebouwd. Het menselijke werd  vertegenwoordigd door de goden en zij zelf moesten dus offers  brengen om de goden in stand te houden.  De volken, voor wie het offer in deze zin gold, en dat waren  zeker ook nog de antieke volken, hadden eigenlijk van de natuur  afgelezen, dat zich een proces daarin voltrekt van dood en we dergeboorte. We vinden dat vertolkt in de Osirismythe. (79) Het zaad dat de plant vormt, is het eindpunt van de ontwikkeling,  dit zaad moet in de aarde vallen en sterven, en pas wanneer het  volledig is uiteengevallen, blijkt daaruit nieuw leven voort te komen.
Deze centrale werkelijkheid van alle leven nam nu een  nieuwe vorm aan, want in het christendom ging men er niet  meer van uit, dat de mens de kosmos in stand moest houden,  maar dat God zelf het offer bracht en zich zo met de zondige  mens verzoende. Dat dit offer nu aan God werd toegeschreven,  was in de eerste plaats een objectivering onder invloed van de  bewustwording, maar het was daarmee tevens, zoals alle objec tivering een vervreemding van het eigen beleven. Deze objec tivering was echter noodzakelijk om op den duur tot een nieuw  beleven te kunnen komen.

In deze objectivering lag tevens een  omkering. Men kon zich nu veel meer verdiepen in de vraag:  wat doet het leven met ons, bewuste wezens?  In dit verband moet ik herinneren aan de mythe van de lij dende God, zoals we die vinden in de ﬁguur van Prometheus,  van Osiris en van vele andere goden. Deze mythe kwam nu in  verlevendigde vorm terug, maar werd toegepast op de geschiede nis der mensheid. Vandaar de noodzaak van het historische  moment erin. God lijdt in deze wereld en de geschiedenis der  mensheid is daarvan de uitdrukking, maar - en dit was het  nieuwe in het christendom, althans het nieuwe accent - dit  lijden werd nu niet opgevat als een noodlot, maar als een vrij willige daad van liefde. God offerde zijn Zoon, die eigenlijk het  Woord was, dat Hij gesproken had, dus eigenlijk de schepping  en dit betekende, dat Hij zich met deze wereld volkomen ver eenzelvigt en het proces, waar de mensheid doorheen gaat, zelf  meelijdt en draagt. In deze mythologie wordt het kruis het centrale symbool van  de verticale en horizontale spanningen, die het lijden van de  mens veroorzaken en de Godmens als middelaar ondergaat de  kruisiging. (80) Door deze historische verzoeningsdood en daarop gevolgde opstanding, is er ook opstanding en eeuwig heil voor de  mens. God begeleidt als het ware de plantencyclus, dito die van  het dier en ten slotte ook de cyclus van de mens.

Het christendom ging hiermee één stap verder in het gehele  proces van bewustwording, dan de antieke wereld. De zin van  deze symboliek is het begrip liefde als zijnde de enige adequate  aanduiding van de zin van het wereldproces. Het is bijzonder  belangrijk, en we moeten dit onderstrepen, dat dus de echte  menselijke liefde, die in die tijd natuurlijk al even schaars was  als tegenwoordig, maar toch ook altijd wel hier en daar voor kwam, dat deze als model werd genomen voor de uitbeelding  van Gods verwerkelijking in deze wereld. Er was hiertoe in  Egypte al wel een aanloop door het geloof, dat de mensen kinde ren van de goden zijn. Maar thans werd dit alles pregnanter en  geconcentreerder uitgedrukt.
We mogen wel concluderen, dat  het eigenlijk dit is, dat de mens zelf begon te ervaren, van welk  een centrale betekenis echte liefde is en daardoor begon te be grijpen, dat deze het proces kenmerkt, dat zich in de wereld vol trekt. Een mens, die liefheeft, ervaart het leven anders dan  iemand, die niet lief heeft.

Samenvattend mogen we zeggen: dit alles is waardevolle  dieptepsychologie en de doorbraak dus van een nieuwe bewust wording, die samenhing met de ontwaking van het persoonlijk heidsbesef. In de kringen van het beginnende christendom, die  zich in het grote levensproces van dood en wedergeboorte ver diepten, begreep men, dat, wanneer dit alles voor iemand werke lijkheid werd, zodat hij dus beleefde, dat God en de wereld één  geheel vormen, hij ertoe kwam de wereld te aanvaarden, zoals  deze is en vrijwillig mee te gaan doen aan dit proces van ver werkelijking van het wezenlijk menselijke. De liefde werd dan  door hem onderkend als een van de belangrijke aspecten van  het wezenlijk menselijke. (81)

Terloops moet ik hierbij opmerken, dat dit in overeenstemming was met de kenmerken van het tijdperk, dat toen begon  en door het dierenriemteken Pisces, de Vissen, wordt aangeduid  en dat immers juist de liefde eentraal stelt met als tegenpool de  vreugde van het dienen, terwijl het tijdperk, dat we nu ingaan,  het Aquarius of Watermantijdperk, de waarheid en haar tegen- pool de vrijheid als wachtwoorden heeft. We kunnen dus wel  zeggen, dat het christenelom de liefde centraal heeft gesteld en  daarmee in bijzondere mate aan de menselijke persoonlijkheid  waarde heeft gegeven, want liefde betekent de erkenning van  het eigene van de ander. Hierdoor werd het mogelijk om aan de  zich bewustwordende mens een nieuwe inhoud en een nieuwe  zin voor zijn leven te geven, nl. door het liefhebben, in de goede  zin begrepen als een uiting van volslagen zelfstandigheid.

Nadat wij nu zo het positieve hebben opgenoemd, moeten  we ons toch weer opnieuw afvragen, wat de kerk met dit  alles heeft gedaan en nog enkele belangrijke negatieve aspecten  noemen.  De kerk heeft als een 'Ik' dit wezenlijke wel vertolkt, al heeft ze  het overwegend in mythische vorm gehouden, maar de vertolking tevens bemoeilijkt door zichzelf ertussen te schuiven. De  kerk heeft zich immers de taak aangematigd voor de identiﬁcatie  met Christus te zorgen door heilsmiddelen te verstrekken, die de  gelovigen nodig zouden hebben om aan Christus deel te kunnen  hebben en heeft haar macht vastgesteld door te bepalen, aan wie  deze heilsmiddelen wel en aan wie deze niet konden worden  verstrekt.
In de tweede plaats heeft de kerk een belangrijke wending aan  het geheel gegeven door al datgene, wat alleen op basis van vrij willigheid kon gebeuren tot een eis te maken. Echte liefde  immers is vrijwillig en kan alleen een uiting zijn vanuit het 'reële  Ik' in samenwerking met een adviserend 'ideaal-ik.' De kerk  heeft echter aan het 'ideaal-ik' de boventoon gegeven in de vorm van een eis tot geloof, gehoorzaamheid, onderwerping en navolging van Christus, hetgeen betekent het navolgen van een stand daardvoorstelling. (82)

Om de betekenis hiervan goed te begrijpen,  moet ik mij een korte uitweiding veroorloven en uitleggen, op welke wijze een kind deze dingen beleeft.  Het is gewoon, dat een kind merkt, dat de buitenwereld iets  van hem verwacht, maar nu kan het gebeuren, dat hij voors hands geen kans ziet om hieraan te beantwoorden.  Hierdoor komt er een strijd tussen zijn 'reële-ik', dat uiteinde lijk voor de beantwoording moet zorgen en zijn ''ideaal-ik, dat  alleen maar de eis stelt, dat dit gebeuren zal. Het 'ideaal-ik' pleit  voor de buitenwereld, omdat het ervoor pleit de aansluiting bij  de buitenwereld te handhaven, anders zou het kind zich onvei lig en verloren voelen. Het 'reële-ik' pleit echter voor het door zetten van de binnenwereld, dat is de eigen wereld.
Nu weten  we dat een kind, dat niet genoeg echte liefde ondervindt en zich  onveilig gaat voelen, onmiddellijk op grond daarvan de neiging  heeft aan de normatieve, de eisende kant de boventoon te geven en aldus liefde te kopen. Dat deze koop alleen schijn kan opleve ren, kan het op dat moment niet beseffen, soms wel voelen. Het  kind gaat zich nu erg aanpassen, het gaat precies doen, wat de  ouders verwachten, en wel omdat het zich anders onveilig zou  voelen. Daarentegen durft een kind, dat zich in de liefde van de  ouders geborgen voelt en dus weet, dat het mag zijn zoals het is,  behoorlijk ondeugend te zijn en voelt de bekoring, zich zo ver  mogelijk van het veilige te verwijderen, omdat het door alles  heen voelt, dat het wel wordt opgevangen.
Passen we dit nu toe op hetgeen de christelijke kerk heeft ge daan, dan vinden we een strikte overeenkomst. In de spanning  tussen het 'reële' en het 'ideale-Ik' heeft de kerk door gebrek aan  liefde het gevoel voor de persoonlijkheidsontwikkeling verloren  en is zelf geworden tot een 'ideaal-Ik', dat eisend werd. Wat oor spronkelijk als enthousiasme was opgekomen, ging ze als eis  stellen en eerst aan de gelovigen, daarna aan de gehele bevolking opleggen. (83) Men moest geloven, anders dreigde de hel, men  moest gehoorzamen, anders verloor men de veiligheid, die de  kerk bood, men moest zich onderwerpen, anders dreigden de  sancties, waarover de kerk beschikte tot excommunieatie toe,  men moest het standaardvoorbeeld volgen, dan was men zeker  van de genade en de goedkeuring van God.

Dit alles werd zoiets vanzelfsprekends, dat het boekje van  Thomas van Kempen, De navolging van Christus tot op de huidige dag  als een van de kostbaarste voortbrengselen van het christendom  wordt beschouwd. Wat echter is het navolgen van een stan daardvoorbeeld? Het is de miskenning van de persoonlijkheid,  het is het ontnemen van de vrijheid, het is ten slotte het ver duisteren van de kern waar het om gaat. De christelijke kerk  heeft dan ook door deze weg in te slaan de mensen veel  schuldgevoelens en minderwaardigheidsgevoelens tot doods angst toe bezorgd. Ze heeft de ontwikkeling van de persoonlijk heid, die trachtte een nieuwe vorm aan te nemen bij het begin  van onze jaartelling, de kop ingedrukt.
Ten slotte heeft de kerk  dus hierdoor ook de groei van de liefde, die de eigenlijke kern  ervan was, geremd, want liefde kan niet groeien zonder begrip.  Het begrip van de dingen echter werd de mensen onthouden.  Men mocht zelf niet nadenken, maar moest accepteren, dat men  maar blindelings moest geloven en zodoende heeft de liefde zich  ook niet verder kunnen ontwikkelen. Het spreekt echter vanzelf,  en ik wil daar nog eens in het bijzonder de nadruk op leggen, dat  als ik deze dingen zo formuleer men niet moet denken, dat ik  daarmee de kerk wil bestrijden en dat ik verwijten maak. We  kunnen immers niet anders dan constateren, dat deze dingen  door onbewustheid zo zijn gegaan. Ook wil ik niet degenen, die  ondanks dat alles toch ontzaglijke toonbeelden geworden zijn  van liefde en waarachtige persoonlijkheidsontwikkeling, mis kennen. (84) Het ging dus in het voorgaande alleen over het ge heel van de kerk als verschijnsel en niet over de individuen, die ondanks de negatieve werking van dit 'ik' toch machtige  vertolkers zijn geworden van echte menselijkheid.

Op dit punt gekomen zou ik nu willen teruggaan naar de  mythe. Immers we hebben gezien, dat ook deze christelijke godsdienst net als andere godsdiensten is voortgekomen uit een  opnieuw beleven van de mythe. Wanneer wij bijv. de twaalf  artikelen van de christelijke geloofsbelijdenis de revue laten  passeren, dan doen we niet anders dan twaalf mythische zinnen  uitspreken, en daarom moeten we ons eerst verdiepen in de vraag: wat is eigenlijk een mythe? 
Mythen zijn dromen der mensheid uit een bepaalde tijd van  haar ontwikkeling. Mythen vertonen alle trekken van overeen komst met wat we innerlijk als droom ervaren.  Van een droom weten we, dat deze een poging is vanuit het  onbewuste van onze ziel om aan de drang naar onze wezen lijke bestemming, die in ons leeft, een vorm te geven, waardoor  het bewustzijn er contact mee kan krijgen. De droom is een weg  tot bewustwording, zo ook de mythe. Weliswaar voorlopig in een  symbolische taal, waar het bewustzijn aanvankelijk vreemd te genover staat, maar laten we ons goed realiseren, dat in wezen  de mythe een drang is naar psychologische verheldering. Het is  de drang uit het onbewuste om de weg naar onze wezenlijke be stemming zo uit te beelden, dat het bewustzijn deze kan vatten  en begrijpen en in het 'Ik' opnemen. Zo voert dit proces dus tot  verheldering.
Gaan we nu na, hoe men in de loop van de geschiedenis met  de mythe heeft geleefd en volgen we daarbij alleen de Westerse  cultuur, dan vinden we bij de antieken de mythe als vorm van  voorbewuste dieptepsychologie eenvoudig beleefd in haar sym bolische gestalte, door de verhalen aan elkaar te vertellen, ze  uit te spinnen en ze telkens in nieuwe vorm uit te werken, zodat  het mythische erfgoed uitgroeide als een grote boom met enorme  vertakkingen. (85)

Bijzonder duidelijk kunnen we dit waarnemen aan de Griekse mythologie, die in Europa het beste bekend is. We  vinden daar, dat de hoofdlijn ervan in alle mogelijke verhalen  nader is uitgewerkt. In dat stadium was de wijze, waarop men met  de mythe leefde, een overwegend onbewuste, die wel paste in een  tijd, waarin men algemeen een magisch bewustzijn had. We weten  bijv. dat dit nog het geval was in de tijd van Homerus, maar daar na begon het logische denken sterker te worden en begon men  het contact met de mythe kwijt te raken. Het gevolg daarvan was  de psychische splitsing, zoals we die bij de Grieken zo duidelijk  waarnemen in een Apollinische en een Dionysische richting.
Er zijn echter vele antieke volken, die van het begin af een  sterkere verbinding hebben weten te handhaven tussen het be wuste en het onbewuste leven. Dit vinden we bijv. al in de oudste  tijden bij die volken, die de mythologie de vormen gaven van as trologie. We vinden deze bij de Babyloniërs, de Egyptenaren, de  Indiërs en bij vele andere volken, met name ook bij de Maya's  in Amerika. In de astrologie werd de inhoud van de mythe in  een direct verband gebracht met het dagelijkse leven van de  mens. Men was tot het inzicht gekomen, dat de macrocosmos, de  kosmos dus in het groot, eigenlijk een afspiegeling is van de  mens als kleine kosmos, de microscosmos. Op grond daarvan be studeerde men de wetten, die deze samenhang vertolken. Men  vond een zo duidelijk verband op allerlei wijzen bevestigd, dat  zich een astrologische leer ontwikkelde, die leiding gaf aan het  staatsleven, maar ook aan het leven van vooraanstaande per sonen. Men constateerde dus een direct verband tussen wat een  mens beleefde en wat er kosmisch gebeurde.
Een belangrijk be zwaar echter was, dat de poging om zulk een verband tussen  mens en kosmos in de praktijk door te voeren, strandde op het  determinisme. In het begin van onze jaartelling heeft men dat zo  sterk gevoeld, dat er een behoefte ontstond zich aan de druk  van dit determinisme te onttrekken. We vinden daarvan ty pische aanduidingen in de Openbaring van Johannes. (86)

Gnosis en mysteriecultus
Een tweede poging om de mythe beter te verwerken en dus het  symbool iets dichter bij het bewustzijn te brengen, vinden we in  die stroming, die enkele eeuwen voor onze jaartelling de vorm  aannam van de 'gnosis' (kennis). Deze heeft zich in bijzondere mate om streeks het begin van de jaartelling tot enkele eeuwen daarna  ontwikkeld en zich later tot in onze tijd gehandhaafd in onder grondse stromingen.
In de gnosis trachtte men, zoals  het woord al zegt, in de zin der symbolen van de mythe door te  dringen. Men heeft daar zo mee geleefd en is daar inderdaad zo  diep in doorgedrongen, dat men op allerlei wijze meende te  kunnen zeggen, hoe nu eigenlijk de problemen van de mens in  de wereld zijn gekomen en hoe deze uiteindelijk door inzicht  kunnen worden opgelost.
Maar de gnosis miste één belangrijk  hulpmiddel en dat was, dat men in die tijd nog niet voldoende  kritisch kon denken. Daardoor is de gnosis uitgegleden, ontaard  in speculatie.
Vervolgens vinden we een derde voorbeeld van voorbewuste  dieptepsychologie in de 'mysteriecultussen', die er omstreeks het  begin van de jaartelling waren. Hierdoor trachtte men mensen  in te wijden en stap voor stap meer te doen begrijpen van de  mythe, zodat deze voor hen ging leven. Men deed dat o.a. in  bepaalde kringen door middel van wat wij nu zouden noemen een 'psychodrama', een inderdaad tamelijk eficiënte weg, om  de mens te doen beleven, wat er eigenlijk met hem gebeurt in  deze wereld. De mysteriecultussen echter bleven om allerlei  redenen, o.a. doordat ze zulke hoge eisen aan de deelnemers  stelden, beperkt tot een elite.

Alchemie
Een volgende vorm van meer bewuste verwerking van de  mythe vinden we in de alchemie, die zich vooral in de  middeleeuwen heeft ontwikkeld. Men ging hier uit van de  wonderlijke analogieën, die men waarnam tussen wat zich in de  natuur, speciaal in de scheikundige processen afspeelt en wat  zich in de ziel van de mens voltrekt. (87) Men ontdekte, dat het krachtenspel in de natuur en het krachtenspel in onze ziel een  belangrijke analogie vertoont en men ging dus de natuur be studeren om daaruit niet alleen af te lezen hoe het innerlijk gaat,  maar ook, om daardoor in de hand te krijgen, wat er gebeurt.  Aan de hand van de chemische processen beleefde men om zo te  zeggen zijn innerlijk zelf. Maar ook op deze weg liep men vast:  de alchemie hield zich te veel bezig met de buitenwereld en  bleef daardoor steken in de projectie.

Theologie
Ten slotte noem ik nog een weg waardoor men heeft getracht  de mythe beter toegankelijk te maken, nl. de theologie. In de  theologie van alle eeuwen is men daar denkend op ingegaan,  maar als we ons afvragen, waar die toe geleid heeft, dan moeten  we constateren, dat men ook op deze weg is gestrand, doordat  men het te verstandelijk deed, doordat men niet het gevaar zag  van begrippen en men dus op een of andere wijze, zich bezig houdende met de mythe, deze in de voorstellingscomplexen van  het leven beroofde.
Vatten we deze punten samen, dan kunnen we dus vaststellen,  dat men in de loop van de geschiedenis door determinisme,  door speculatie, door elitebeperking, door projectie en ten slotte door verintellectualisering de poging om de mythe werke lijk te gaan beleven telkens weer onmogelijk heeft gemaakt.

Dieptepsychologie
Zo komen we dan nu toe aan de moderne dieptepsychologie.  Waarom biedt dit hulpmiddel betere mogelijkheden dan al de  voorgaande?  Omdat de dieptepsychologie in zich heeft opgenomen het  kostbare apparaat van de moderne wetenschap, dus de weg van  het kritische onderzoek is ingeslagen, waarop men de waarheid  alleen wil laten gelden, nergens voor terugdeinst, voor geen  twijfel en geen ontkenning, mits men maar contact krijgt met de  werkelijkheid. Dit grote principe van de wetenschap is de diepte psychologie gaan toepassen op zelfbezinning, op de weg naar  het innerlijk. (88) Het is door de inschakeling van dit waarheidsprincipe, dat men, mede natuurlijk dank zij het langzamerhand  sterker ontwikkelde kritische denken van de moderne mens, al  die vallen, die ik noemde, kan ontwijken en vermijden.
Aldus is  door de moderne dieptepsychologie een volkomen nieuwe weg geopend, om de mythe te kunnen beleven zonder vast te lopen  en daardoor is de dieptepsychologie in dienst gekomen van  religie.  Het is nu mogelijk de weg der zelfbezinning in te slaan en  tegelijk zich te bezinnen op het gevaar van deze weg, zich te be zinnen met behulp van het denken en toch niet in het denken  vast te lopen, zich te bezinnen 'hoe de dingen zijn' en toch zich  niet gedetermineerd te voelen door het zozijn der dingen. Alle  gevaren, die ik noemde, kunnen we nu vermijden.
Hierdoor  wordt het mogelijk om onbevooroordeeld en zonder ergens voor  terug te deinzen, af te dalen in eigen ziel.  Wat deze bezinning dan doet, is in de eerste plaats alle ver starringen, die er in de ziel zijn, loswrikken. Want, als we maar  even stuiten op een bepaald geﬁxeerd voorstellingscomplex,  dan kunnen we innerlijk waarnemen, hoe dit altijd staat in  dienst van een 'ik', dat zijn doel weer voorbij is geschoten, dat  zich wil verdedigen en zegt: dit ben ik, dit wil ik blijven. Dan  zegt het bezinnende bewustzijn, dat hierin doordringt: hiermee  zet ik mij zelf vast.
Nu kan ik onderzoeken, waar de wortels zijn  van deze neiging en dan vind ik altijd een of ander verlangen,  waardoor ik ergens naar grijp, of een of andere vrees, waardoor  ik voor iets terugdeins. Doordat ik dat kan ontmaskeren, kan ik  het voorstellingscomplex weer losbreken. Dan kan ik verder.  Dan kan ik tegelijk langs deze weg ontdekken, dat zich in mijn  ziel allerlei tegenpolen vormen en zich langs de weg van deze  polaire organisatie een krachtenspel voltrekt, waar een diepere  zin in schuilt. Telkens weer zal ik ontdekken: het is dit niet en  het is dat ook niet. Wat blijft er dan over? Dat, wat ik niet kan  uitspreken. Als ik dat beleef, ben ik in de religie. (89)

Of ik me nu bezighoud met de polariteit van verstand en gevoel of van be wust en onbewust, van zin en onzin, van mannelijk en vrouwe lijk, van goed en kwaad, altijd moet ik hetzelfde opmerken. Het  is niet het een en het is ook niet het ander. Juist deze bezinning  brengt ons tot het uiteindelijk loslaten van al deze schijn, waar door we komen tot de werkelijkheid.  Religie is dus een ander woord voor het creatieve, religie is  evenals het creatieve datgene, wat de zin der tegenstellingen  doet ervaren, doordat het doet beleven, dat de tegenpolen een  functionele betekenis ten opzich te van elkaar hebben en dat  voor zover ze zich als tegengestelden aan ons voordoen, ze zich  openbaren in een schijnvorm.

Het wezenlijke is dus het ritme van het leven, maar wij zijn  zelf nog zo ongeschikt om dit ritme in zijn volheid te beleven.  Toch kennen we dit overal, waar we moeten erkennen, dat zin  en onzin beide in ons leven een plaats moeten hebben, dat het  bewustzijn en het onbewuste bij elkaar horen, dat de egotische  drang noodwendig moet worden aangevuld door de erotische,  dat een man evenmin zichzelf kan worden als een vrouw, wan neer hij niet in zichzelf beide geslachten ervaart en wanneer hij  niet een of andere vruchtbare wisselwerking heeft met iemand  van het andere geslacht.
Ten slotte brengt het creatieve tot de  erkenning, dat goed en kwaad relatief zijn en dat het kwade  alleen datgene is, waar de mens nog geen raad mee weet, wat  nog niet begrepen is en daardoor destructief werkt in plaats van  constructief.
Zo ontdekken we in deze dieptepsychologische bezinning, dat,  terwijl we uitgaan van een der essentialia (wezenlijkheden) van ons leven: waar heid en het vermogen om waar te zijn, we hiermee de andere  essentialia geleidelijk aan kunnen bevrijden uit de kluisters,  waarin ze door het 'ik' geketend worden. Door waar te zijn kun nen we waarachtiger worden, kunnen we merken, wat wel lief hebben is en wat niet, kunnen we ontdekken, hoe onvrij we zijn en wat dus vrijheid is, of wel, hoezeer ons leven lelijk is, in plaats van dat het schoonheid vertolkt. (90)
We kunnen ten slotte ontdek ken, hoezeer we onszelf in de weg staan en onszelf telkens weer afsluiten van onze eigen bron. Daarbij gaat het niet alleen om zelfkennis en zelﬁnzicht, maar om levend zelfbesef.  Met behulp van de essentialia kunnen we dus de essentialia  vrijmaken. Dan merken we, dat religie, zoals ik die daarstraks  heb gedeﬁnieerd, vraagt om onze persoonlijke bewustwording.  Een ander kan ons daarbij wel helpen, maar wat hij kan doen is  alleen bevorderen, dat wij het negatieve gaan zien. Het eigen lijke proces voltrekt zich in zelfstandigheid. Individuele be wustwording is absoluut onontbeerlijk voor die werkelijke ver dieping, die de belemmeringen wegneemt en de weg vrijmaakt  voor contact met het wezenlijke.
Daarvoor is nodig, dat we doordringen tot de onbewuste wortels van ons leven, dat we de schijn ontmaskeren en doordringen tot wat er werkelijk achter zit, waardoor we merken, dat we leven uit driftkrachten. Pas  wanneer we deze driftkrachten goed erkend hebben en door ons heen hebben laten gaan, merken we, datniets menselijks ons vreemd is. We mogen een bepaalde vorm aan ons leven geven, 'die aneierisjisidan die van anderen, maar in onze driftkrachten, als we die onomwonden beleven, merken we, dat geen enkele men selijke uiting, positief of negatief, ons in de wortel vreemd is.  Wanneer wij Zo deze onbewuste wortels beginnen te ont dekken, begint de mythe eerst recht voor ons te leven. In ver band hiermee zou ik erop willen wijzen, dat ook de Bijbel boeiend wordt, als men die op deze wijze benadert; vele ver halen daaruit beginnen te fonkelen als diamant, wanneer we ze dieptepsychologischonderzoeken. Ze blijken dan de vertolking van al die menselijke processen, die de eeuwen door de mens bewogen hebben.  Zo gaan we ontdekken de oneindige diepte van onze eigen  ziel en de rijkdom ervan, maar ook de wijsheid, de potentiële (91) wijsheid ervan de natuur in ons onbewuste, die pas echte wijsheid   kan worden, als zij zo door ons bewustzijn heen gaat.

Dan gaan  we inderdaad eerst recht beleven het verschil tussen leven bin nen het kader van het 'Ik' en leven vanuit het wezen, dwars door  het 'Ik' heen, tussen leven binnen het kader van een godsdienst en dwars door die godsdienst heen leven uit religie. We ko men dan tot de vraag: welke invloed heeft dit op de verhou ding tussen het religieus beleven en de religieuze expressie?  Wanneer wij beginnen te ontdekken, hoezeer ons 'Ik' alleen  maar een poging is van ons wezen om zich te openbaren en  we dit 'Ik' dus gaan herkennen als een zeer voorlopige veronder stelling omtrent het mysterie van ons wezen, dan wordt het  duidelijk, hoe we contact kunnen krijgen met die bron van ver nieuwing, hoe het dan niet meer een ideaal is, maar hoe het een werkelijkheid wordt, dat we eigenlijk elke dag nieuw kunnen beginnen in alle relaties en in alles, waarmee we in het  leven verbonden zijn. Hieruit volgt ook het vergeven van schuld  van onszelf en anderen. Naarmate we meer behoefte krijgen  ons zelf te vernieuwen, voelen we ook meer behoefte ons zelf in de  smeltkroes te werpen, waar dit aan de orde komt. We ontwikke len daardoor meer begrip voor alle aspecten van het menszijn.

 In het begin wees ik erop, hoezeer ons innerlijk leven te maken  heeft met religie, wanneer we denken aan de rol, die haat, ja loezie, ergernis, teleurstelling, ontgoocheling en al dergelijke  reacties in onze ziel spelen. We kunnen nu constateren, dat we  langs deze weg van zelfbezinning al deze innerlijke processen doorzichtig kunnen maken, doorgronden, de wortels ervan  kunnen gaan begrijpen en onze eigen ontsporingen kunnen ver volgen, zodat we ze ten slotte kunnen terugnemen. Dit is be vrijdend, niet alleen voor ons zelf, maar ook om onze mede mensen beter te begrijpen en met anderen samen te kunnen  zoeken, wat hieruit voort kan komen aan vernieuwing van ons menselijk bestaan. (92)

Het kan tot ons gaan doordringen, wat het betekent, om te  putten uit de mythe als bron; hoe we daardoor toegang hebben  tot al datgene, wat er in de loop van de geschiedenis innerlijk in  de mensheid is gebeurd. Een enkel voorbeeld moge dit verduide lijken.  Als tegen de tijd van Kerstmis in het algemeen het beste, wat  mensen nog weten te doen is, dat ze het kerstverhaal tot in den  treure voorlezen of zgn. kerstspelen opvoeren, dan zou ik daar tegenover willen stellen de mogelijkheid zich met elkaar eens te  verdiepen in de dieptepsychologische betekenis ervan. Men zou  merken, dat het dan iets wordt van veel wijdere en diepere  strekking.  Langs deze weg wordt het creatieve in ons vrijgemaakt en,  naarmate dit gebeurt, groeit het inzicht, dat weer nieuwe crea tieve krachten vrij kan maken.
Dit is een weg, waardoor men  inderdaad van deze wereld, zoals ze is, gaat houden, waardoor  men op een ogenblik gaat zeggen: 'Nu begin ik te merken, hoe  boeiend het is hier te zijn; wat is het toch lastig, dat ik telkens  angst heb, dat ik me telkens laat meeslepen door m'n begeerten,  laat ik toch trachten te begrijpen, waarom ik dat doe. De wereld  is toch zo boeiend, ik zou wel aldoor mee willen helpen aan het  moeizame proces, dat zich in de wereld voltrekt in de richting  van bewustwording en wakker worden tot het ware menszijn.'

De ervaring leert, dat van hieruit een heel ander soort gemeen schap ontstaat tussen mensen, die al zoekende deze dingen met  elkaar beleven. Men heeft dan juist geen behoefte meer om met  elkaar iets gemeenschappelijks te zoeken. Men heeft alleen maar  behoefte het aparte uit te wisselen, het eigene van elkaar te ont dekken. Het is dan niet zo, dat men contact zoekt, maar men  beleeft dat men contact krijgt, juist omdat men het niet zoekt,  omdat men rustig zich met zichzelf bezighoudt in de aanwezig heid van de ander en zich alleen maar opent voor de ander en  omgekeerd. Zo ontstaat een nieuw soort gemeenschap tussen mensen, die echt is. (93)
Men vormt elkaar tot zelfstandige persoon lijkheden, die niet geloven omdat deze of die iets zegt, maar die  iets geloven doordat ze bezield zijn door eigen ervaring, die van uit de diepte komt; die ook alleen zoveel geloven, als ze zelf er varen en niets meer, die weigeren een autoriteit te gebruiken om  zich daaraan op te hijsen en alleen maar autoriteiten erkennen  als bronnen van informatie of ontwerpers van hypothesen.
Dat zich van hieruit ook heel nieuwe perspectieven ontwikke len voor de wereldproblemen, zal, dunkt mij, duidelijk zijn. Im mers, wanneer wij innerlijk ervaren, dat zelfbesef energie vrij maakt en krachten onttrekt aan het kwade, aan het terrein der  nog niet begrepen scheppingskrachten, deze ter beschikking  stelt van het bewustzijn, zodat ze kunnen worden gebruikt voor  verwerkelijking van het menselijke, dan volgt daaruit, dat de  maatschappij dit proces ook kan ervaren.  Hierdoor ontstaat het perspectief dat maatschappijvernieu wing mogelijk is, al kunnen we deze alleen verwachten van een  voldoend aantal rijp geworden zelfstandige persoonlijkheden.

Dit alles houdt in dat er een werkelijkheid is, die boven de  tegenstellingen uitgaat en deze is de eigenlijke bron van bezie ling. Laat ik de grootste tegenstelling noemen: die van leven en  dood. Wanneer men zich een poos ergens aan vastgebeten heeft  uit angst, of omdat het zo veilig leek of zulk een bevrediging  scheen te geven, en men merkt dan, hoe men daarvan wordt los gewrikt en zich alle houvast voelt ontglippen, dan dringt het op  een ogenblik door, dat de diepste werkelijkheid ons altijd weer  opvangt en ons nieuwe creatieve mogelijkheden geeft; hierdoor  beleeft men een analogie van het ritme van leven en dood en ont dekt men, dat de dood een veelzijdige werkelijkheid is midden in  ons leven, niet alleen een fysiek verschijnsel, maar evenzeer een  psychischen een geestelijk verschijnsel. Dat het mogelijk is deze  in zichzelf zo te doorleven, dat men langzamerhand een werke lijkheid ook op dat gebied ziet opdoemen, die boven leven en dood uitgaat. (94)
Dit is eigenlijk wat in het christendom wordt bedoeld   met de opstanding. Iets dergelijks geldt voor de andere  grote tegenstellingen, die in ons leven een rol spelen, bijv. de  tegenstelling tussen zin en onzin. Wanneer wij de onzin ver werpen, verliest de zin haar betekenis, maar wanneer we ruimte  laten voor de onzin, zowel in de kleine betekenis, zoals die voor komt in humor als in de grote betekenis van datgene, wat ons  onbegrijpelijk en dwaas voorkomt, dan kan voor ons die werke lijkheid opdoemen, die boven deze beide uitgaat. Hetzelfde  geldt voor de tegenstelling tussen bewust en onbewust, die met  elkaar in gesprek moeten komen, voor die tussen egotiek en ero tiek, die aanvankelijk als het ware doodsvijanden van elkaar zijn en ten slotte met elkaar in een vruchtbaar ritme kunnen geraken. Voor de tegenstelling tussen mannelijk en vrouwelijk, waar voor  de weg gevonden kan worden door een levend huwelijk, en ten slotte voor de tegenstelling tussen goed en kwaad. Deze kan  alleen opgeheven worden, als we het leven in z'n volle omvang  aanvaarden en daardoor pas kunnen gaan doordringen in het  wezen van het kwaad.

De werkelijkheid waaruit wij leven, is  eigenlijk een creatieve, dat betekent een bron van scheppende  vernieuwing en hieruit is het, dat een werkelijke bezieling kan  opkomen. Maar natuurlijk, het helpt ons niet, of wij deze din gen inzien. Het zal alleen waarde in ons leven kunnen hebben  als het een beleven is, maar beleven doen wij altijd alleen in het heden, spontaan en steeds nieuw. Het heden laat zich niet in  vormen vangen, expressie ervan zal dus ook steeds nieuw moeten  zijn en dan ook is elke dag boeiend. Daarom is hét grote gevaar,  waar we in ons leven voor op moeten passen, de verstarring. (95) 
terug naar de Inhoud

5 De innerlijke weg en een nieuw inzicht in het menszijn
Het is niet moeilijk het er met elkander over eens te zijn, dat  onze tijd vraagt om een nieuwe bezieling. Ik heb er bijzonder de  nadruk op gelegd, dat deze van dien aard moet zijn, dat de in dividuele mens tot zijn recht kan komen, omdat alleen hierin  de bron is gelegen van die krachten, die in staat zijn tot de uit werking van al datgene, wat in onze tijd als mogelijkheid klaar ligt, maar ook vernietigd zou kunnen worden. Hieruit volgt  vanzelf, dat er dan bij een groot aantal individuen een rijper  bewustzijn moet doorbreken, een veel groter besef van de waar de van het eigene en het zelfstandige.
Dit besef moet niet alleen  een negatief karakter dragen in de zin van begrip, hoe gevaar lijk dwang is en het wegdrukken van de mogelijkheden tot indi viduele ontplooiing, maar dit besef zal ook de positieve inhoud  moeten hebben, dat men begrijpt, waarom echte vrijheid zo be langrijk is. Hierbij aansluitend komen we ertoe om vast te  stellen, dat dus de mens overal, waar het maar kan, zichzelf  beter moet gaan begrijpen, en natuurlijk is inschakeling van  dieptepsychologie hiervoor noodzakelijk.
Voor wij hier dieper op ingaan, moeten we echter eerst de  algemene vraag stellen: is dit hele betoog niet eigenlijk geba seerd op een bijzonder vertrouwen in de mens? En is dit ver trouwen wel verantwoord, als we de menselijke natuur en de ge schiedenis overzien?
Om eerst dit laatste punt te beantwoorden,  moeten we ons wel realiseren, dat de geschiedenis hierover geen  uitspraak kan doen, want deze is immers zelf weer de uitwerking van het hele eomplex van juiste en valse voorstellingen, die de mens in het verleden omtrent zichzelf heeft gehad. (96) Ik wil daar van enkele voorbeelden geven.
Wanneer de mens in het vroege verleden meende, dat de  goden van hem afhankelijk waren, werd hij beheerst door de  vrees, dat de kosmische orde zou worden verstoord, als hij niet  de nodige offers bracht. Op grond van een dergelijke voorstelling kwam de mens aan zelfstandigheid niet toe. Dieptepsycho logisch gezien is het mogelijk dit misverstand te begrijpen en te  ontdekken, wat de mens vroeger eigenlijk bedoelde en wat hem zelf niet duidelijk was, althans niet in een vorm, die wij thans  kunnen verifiëren. Maar we kunnen wel zeggen, dat er een kern van waarheid zat in deze mythische voorstelling, die, zoals  we besproken hebben, eigenlijk een droomvoorstelling was.  Voor onze tijd is het noodzakelijk, dat wij uit een dergelijke  voorstelling de kern halen en dit geeft weer nieuwe mogelijk heden.
Een tweede voorbeeld: Als de mens meende zelf van de goden  afhankelijk te zijn, kon hij alleen iets doen, als hij meende deze  goden gunstig te hebben gestemd. Zo ontstond een soort om koopsysteem. Ook hierop is dezelfde gedachtengang van zoéven van toepassing.
Ten derde, als de mens meende geheel gedetermineerd te zijn,  zoals in die landen waar de astrologische voorstellingen sterk  golden, dan voelde hij zich hopeloos overgeleverd aan een nood lot. Ook dit beïnvloedde in alle opzich ten zijn gedrag, zowel in dividueel als collectief.
Ten vierde, als hij meende het voetspoor van zijn voorouders  te moeten volgen, was hij op grond van deze opvatting door het  verleden beheerst, hij werd conservatief en kon allerlei nood zakelijk initiatief onmogelijk tot ontwikkeling brengen.
 Ten vijfde, als hij meende schuldig te zijn tegenover God, dan  is het duidelijk, dat hierdoor diegenen, die deze schuld sterk beleefden, zich afhankelijk voelden van genade en geremd werden  in hun eigen initiatief. (97)
 Ten zesde, wanneer de mens meende te moeten kiezen tussen  goed en kwaad, werd steeds zijn energie opgeslorpt door twee strijd en kon hij zich niet ten volle inzetten.
 Ten zevende, als hij meende, dat het heil van zijn intellect  moest komen, dan werd dit een duidelijke ontsporing, aangezien  hij zichzelf hierdoor geweld aandeed en een deel van zijn wezen  uitschakelde. Met dit punt ben ik al veel dichter gekomen bij  onze eigen tijd.  Als hij meende zich aan idealen te moeten onderwerpen, dan  groeide dit uit tot een morele tirannie, waardoor hij onmogelijk in vrijheid zijn eigen weg kon kiezen.  Als hij meende alleen aan de materie en de economische  wetten gebonden te zijn, werd zijn leven uitzichtloos, omdat zijn  diepere drang naar zelfverwerkelijking op allerlei wijzen werd  gefrustreerd.
Als dan ten slotte in onze tijd de mens meent geheel op zich zelf te zijn aangewezen, wordt hij, zoals Erasmus zo duidelijk heeft uitgedrukt, in tweeën getrokken door zijn hunkering naar  het redelijke en z'n overheerst worden door het absurde van zijn  bestaan. Aldus wordt de mens, zoals het veelal in moderne ﬁlo soﬁsche en literaire geschriften wordt uitgedrukt, zich bewust  van zijn fundamentele angst (Heidegger) en gebrokenheid  (Jaspers) en wordt misselijk van dit bestaan (Sartre).

 Deze opsomming vormt slechts een zwakke aanduiding van  de opvattingen van de mens omtrent zichzelf, zoals de loop der  geschiedenis die vertoont, en waardoor z'n daden in hoge mate  zijn beïnvloed. Overzien we dit geheel, dan moeten we ons  natuurlijk afvragen, of het nu werkelijk in onze tijd mogelijk zal  zijn tot een nieuw inzicht in het menszijn te komen, dat meer waarde heeft dan al die voorafgaande visies, of het mogelijk is  om tot een zodanig inzicht te komen, dat het recht doet aan al deze bezwaren en tochvertrouwen kan geven in de mens. (98) Inderdaad meen ik, dat dit mogelijk is. De weg ertoe kan alleen worden ge baand door zelfbezinning en door de ontdekking van het  onderscheid tussen het 'ik' en het wezen der ziel.
Maar hier gaan  we een woord gebruiken, ten opzich te waarvan het begrijpelijk  zou zijn, als velen een vraagteken zetten en zich afvroegen, of we  hiermee nu niet in een speculatie terecht komen. Is dat wezen  der ziel nu werkelijk iets reëels of is het alleen maar een hypo these, die moet dienen om de werkelijkheid te vergulden?

Om  deze vraag te kunnen beantwoorden moeten we ons de ont wikkelingsgang van de westerse cultuur voor ogen stellen. Eerst  voor en tijdens het begin van onze jaartelling een oplaaiing van  de egotische drang, daarna vormgeving en verstarring hiervan  door een erotische reactie. Vervolgens in de renaissance een  nieuwe doorbraak van egotiek, die zich echter te eenzijdig  verstandelijk ontwikkelde.  Nu de wetenschap echter, voortgaande op dit spoor, ertoe ge komen is om atomen te kunnen splitsen en maken, is er een  nieuwe kentering aan de orde, die veel ingrijpender is. De  mens is gaan ontdekken, dat de natuur even mysterieus is als het  geestelijke leven, maar dat het wel mogelijk is om de krachten, die  in de natuur schuilen in de hand te krijgen. Hierdoor is de mens  gaan schrikken van z'n eigen vermogen en is als het ware op  zichzelf teruggeworpen.
Van hieruit ligt de nadruk niet meer op  de vraag: wat gebeurt er in het hiemamaals? En ook niet: wat  is het mysterie van de materie?, maar vooral: hoe zal de mens  zichzelf kunnen besturen, zodat hij van de mogelijkheden, die  hij heeft ontdekt, geen vemietigend, maar een con structief ge bruik maakt? Allerwegen heeft zich van de mensheid een ge voel van angst meester gemaakt voor de leegte van de eigen  achtergrond, een pessimisme, omdat men voelt, dat men de  geweldige taak, waar men voor staat, niet aan kan. De mens is  op zichzelf teruggeworpen en hij schrikt van zichzelf en twijfelt aan zichzelf. (99)
We hoeven de modeme literatuur maar te lezen,  om dit honderdvoudig bevestigd te vinden. In de existentie ﬁlosoﬁe heeft men dit op verantwoorde wijze principieel scherp  geformuleerd.  We zijn dus op een punt in de geschiedenis gekomen, waar  alles thans draait om de vraag: wie is de mens? Wat is de mens  voor een wezen, als hij enerzijds onbegrensde mogelijkheden  heeft, zoals deze vroeger slechts subjectief bestonden in het  magische geloof, maar die thans tastbare werkelijkheid zijn ge worden, terwijl hij anderzijds zo beperkt is, dat hij zichzelf niet  kent? Wat is hij, wat kan hij, maar ook: wat is z'n begrenzing?  Hoe is z'n verhouding tot de aarde en de kosmos?

Het is in  verband met deze vraag, dat ik het onderwerp aan de orde heb  gesteld: is het wezen der ziel een hypothese of een werkelijkheid?  We zullen straks zien van welk een fundamentele betekenis het  antwoord hierop is, omdat langs deze weg mogelijk een volko men nieuwe oriëntering kan worden gevonden ten opzich te van  de totaliteit van het leven en een juiste verhouding tot het  levensmysterie.
Willen wij het probleem, zoals het zowel in de moderne ro manliteratuur als door de moderne dieptepsychologie wordt geformu leerd, samenvatten, dan zouden we kunnen zeggen, dat  alle geschriften op dit gebied in alle mogelijke toonaarden en  uitdrukkingsvormen getuigen van het ene grote probleem, dat  het beperkte Ik-bewustzijn van de mens een noodlottige kring loop veroorzaakt, dat de mens dus in die noodlottige kringloop  gevangen zit. Het is alsof de mens zich z'n prometheïsche po sitie bewust is van geklonken te zijn aan de rots en, hoewel on sterfelijk, niets met deze onsterfelijkheid te kunnen doen.

Het is belangwekkend om na te gaan, hoe verschillende  mensen op deze positie reageren. In de eerste plaats zijn er  natuurlijk velen, en dat is de grote massa, die geen oplossing  zoeken. Er zijn er ook, die wel zoeken, maar die niet zien, dat ze nog een volkomen verkeerd spoor volgen. (100) Die eigenlijk blijven  ronddraaien binnen de kring van het Ik-proces, zich door be geerten en angst laten leiden en natuurlijk daardoor alleen  schijnoplossingen kunnen vinden of in schijnproblemen blijven  steken. Die daardoor tevens haast hebben en dringen in een  richting die nooit een oplossing kan geven.
 Dan is er een derde rubriek van mensen, die eigenlijk te kri tisch zijn, om zich ter wille van de bevrediging van hun ver langens vast te klampen aan een complex van voorstellingen,  maar die toch de diepere achtergrond van het menselijke leven  niet zien, omdat ze niet innerlijk kunnen luisteren. Velen hier van analyseren wel alle gedachtengangen, maar komen daar door juist niet verder, omdat ze niet hun denken stil kunnen  zetten en alleen maar luisteren.

Ten slotte is er de moeilijkheid  voor diegenen, die wel contact met het levensmysterie hebben  en mogelijkheden voor verwerkelijking zien, maar die dit in zicht niet kunnen overdragen, omdat ze moeilijk de weg kunnen  vinden dit te vertolken in een taal, die een ander verstaat.  Immers diegenen, die bewijzen willen, dat God bestaat, bewij zen daarmee, dat ze het levensmysterie niet ervaren. Het gaat  dus niet om een bewijs van de een of andere verborgen achter grond, maar om wat dan wel? Het gaat om een vertolking van  iets, dat heenwijst in de richting van een mogelijke wezenlijke  ervaring, die ieder mens zelf kan opdoen.
We kunnen van één ding met zekerheid uitgaan en dat is,  dat, als er een diepere werkelijkheid is, deze dan ook moet  werken, wat in het woord vervat zit. Als deze diepere werkelijk heid werkt, moet ze waar te nemen zijn, op dezelfde wijze als  waarop de astronomen het spoor gevonden hebben der zgn.  buitenplaneten, nl. doordat ze afwijkingen waarnamen in de  baan van Saturnus en daarna in die van Uranus enz. Weliswaar  berustten deze waarnemingen op berekeningen en waren van  indirect karakter, maar dit spoor volgende kwamen ze toch op de werkelijkheid. (101) Op deze wijze moet het mogelijk zijn, dat we  met elkaar het eens worden over het volgen van een spoor in de  richting van een diepere werkelijkheid.

Ik zou nu enkele kardinale feiten willen noemen, die ertoe  leiden, dat men zich belangstellend gaat concentreren op het geen zich in de ziel afspeelt. In de eerste plaats zou ik het feit  willen noemen, dat elk mens blijkbaar anders is dan ieder ander,  dat iedere mens uniek is en dat iedere mens dus ook een unieke  aanleg moet hebben, die bezig is zich te ontplooien, wanneer  iets van dat unieke te voorschijn komt, maar dat elk mens eigen lijk huivert om het te openbaren. Wanneer men met elkaar  kennis maakt, doet men dat voorzichtig; wanneer men zich  voor elkaar opent, doet men dat behoedzaam en men wacht af,  hoe de ander daarop reageert. Men gaat slechts stap voor stap  verder, omdat men eerst zeker wil zijn, dat, naarmate men zich  bloot geeft - let op deze illustratieve uitdrukking - men niet ge kwetst zal worden.
Blijkbaar is het unieke kwetsbaar, teer.  Blijkbaar is het centrum van de persoonlijkheid van een mens  buitengewoon teer, hoewel het tegelijk het krachtigste is, dat hij  heeft. Het is het meest kardinale, want in alle liefdes en vriend schapsverhoudingen gaat het toch juist om dit unieke.  Onderzoeken we nader de betekenis hiervan, dan vinden we,  dat de natuur het er als het ware op heeft aangelegd, in de  mensenwereld de differentiatie zo groot mogelijk te doen worden  door een veel subtielere partnerkeus dan we bij het dier vinden.  Het kenmerk van de rijpere persoonlijkheid is dan ook juist, dat  het unieke het meest duidelijk en het krachtigst te voorschijn komt. Het geeft ook de grootste vreugde wanneer een mens ont dekt, dat hij in het unieke van zijn eigen persoon door anderen  erkend, gewaardeerd en begrepen wordt. Iedere mens zoekt naar  echt contact en dit betekent juist de ontmoeting van het eigene  van de een met het eigene van de ander. (102)
Wanneer een mens goed let op zichzelf, dan merkt hij telkens een ander ik in zijn ziel op. Al die verschillende ikken blijken  een poging te zijn, om dat unieke tot openbaring te brengen, dat  het wezenlijke van hem uitmaakt, dat weliswaar een mysterie is,  maar dat zich toch voortdurend wil openbaren. Het is het unieke,  zoals dit in spontaniteit en echte genegenheid tot uiting komt, dat  altijd de weg weet te vinden om boven de tegenstellingen uit te  komen en zich gedraagt, alsof het vrij is van tijd en ruimte.

Wanneer wij dit alles opmerken, komt de vraag vanzelf naar  voren: hoe zou dit meest wezenlijke van de mens tegelijk het  meest vluchtige kunnen zijn en het algemene onpersoonlijke het  meest blijvende? Juist het unieke vertoont het totaliteitskarak ter, dat in onze verwerkelijkingsdrang te voorschijn komt.  Hieruit komt immers bij ontplooiing de gave eenheid der per soonlijkheid te voorschijn, die uiteindelijk de samenvatting en de  juiste samenwerking is der driftkrachten.

Door dit alles wordt  het duidelijk, dat het wezen der ziel een creatief brandpunt is  van de werkelijkheid. Wanneer we de geschiedenis der mensheid  overzien, dan weten we, dat miljarden mensen met hun uniek heid in een of andere vorm enigszins te voorschijn zijn gekomen,  maar het is alsof al deze uniekheden weer in het niet verdwijnen,  geen spoor nalaten, alsof er alleen een collectieve stroom is, die  we dan de mensheid noemen, die zich ontwikkelt dwars door  deze individuen heen en ten koste van deze individuen.
Geven  wij ons hier rekenschap van, dan is dit iets tegenstrijdigs. Want  hoe kan aan de ene kant de natuur zoveel prijs stellen op dit kost bare unieke, dat in elk mens schuilt, als dit tegelijk het meest  vluchtige en voor ondergang bestemde zou zijn? Men zal zeg gen: het is de bijdrage, die iedere mens geeft aan het geheel.  Maar als deze bijdrage geen wezenlijk element bevat, kan het  ook geen wezenlijke bijdrage zijn. Zo komen we alleen al op  grond van dit ene feit tot het vermoeden, dat de mens niet alleen  maar als individu de colleetiviteit en de soort dient en weer op gelost wordt in een groot geheel, als een druppel, die zich weer verbindt met de oeeaan, maar, dat er iets wezenlijks in de mens  is, dat uitdrukking is van het onvergankelijke, uitdrukking is van  dat, wat niet onderworpen is aan tijd en ruimte. (103) Wanneer we  aldus, door te letten op het mysterie van de menselijke persoon lijkheid, op het spoor zijn gekomen, dat er blijkbaar iets wezen lijks in de mens schuilt, dat vrij is van tijd en ruimte, dan is het  belangrijk om dit spoor verder te vervolgen.

Een tweede merkwaardig verschijnsel, waarop ik de aandacht  zou willen vestigen, is het herinneringsvermogen van de mens.  Ook hier schuilt iets bijzonders in: dit herinneringsvermogen is  zeker niet zo maar een registratievermogen van alle indrukken,  die een mens ontvangt. We weten integendeel, dat elk mens in  zijn ziel een soort van archief heeft, waarin dié indrukken worden be waard en geordend opgeborgen, die hij zelf als belang rijk heeft gevoeld. Andere indrukken gaan aan hem voorbij en  zijn niet meer voor reproduktie vatbaar. Weliswaar zijn er  altijd meer indrukken, die nog langs indirecte weg voor repro duktie vatbaar zijn, die in dromen opduiken of in momenten  van verlaagd bewustzijn - die dus niet rechtstreeks toegankelijk  zijn voor het bewustzijn - maar ook dan blijkt, dat deze in drukken een bijzonder verband hebben met de ontwikkeling  van de persoonlijkheid en niet zo maar willekeurig zijn ver zameld.
We kunnen dus zeggen, dat het herinneringsvermogen van een mens een bepaalde leiding vanuit de diepte ondergaat.  Het is gespecialiseerd en nog nauwkeuriger gezegel: het is retro-  en prospectief georganiseerd. Dat wil zeggen, het is, alsof er op  een ogenblik in de ziel een monument wordt opgericht, dat be tekent: deze gebeurtenis en deze indrukken zijn voor mij belang rijk, zowel met het oog op dat, wat ik reeds heb ondervonden,  als met het oog op dat, wat ik nog ga ondervinden.  Ik wil daarvan twee treﬂende voorbeelden geven.  Ik denk aan een jongetje van vier jaar, dat voor het eerst uit  de bijbel hoorde voorlezen de geschiedenis van het paradijs, van de val van Adam en Eva en daarna van het doden van Abel  door Kain. (104) Toen zei hij plotseling hardop: 'Nou weet ik alles'  en liep de kamer uit. Van dat ogenblik af wou hij niet meer naar  de bijbel luisteren. Er had zich blijkbaar een conclusie in hem  vastgezet, waarvan de omgeving absoluut de strekking niet  begreep. Een herinnering had zich brandend in zijn ziel geves tigd, die ik later met hem kon bespreken, en waarbij bleek, dat  dit het begin was van een zich later ontwikkelend pessimisme.  Als met één slag had hij door dit verhaal begrepen, dat hij te recht was gekomen in een wereld, waarin het kwaad zo zeer kon  zegevieren, dat er een vloek op de mens rustte en de ene mens de  andere kon vermoorden. Hij kreeg hierop geen antwoord,  voelde zich erdoor verslagen en van die tijd af had hij niet meer  die levensvreugde en vitaliteit, die hij tevoren had. Natuurlijk  hebben zich later vele andere indrukken aan deze eerste toege voegd, op grond waarvan hij ten slotte pessimistisch werd. Maar  juist deze eerste indruk was van doorslaggevende betekenis.

Vragen we ons nu af, hoe dit mogelijk was, dan moet ik erop  wijzen, dat dit kind blijkbaar zijn eigen aanleg aanvoelde,  voelde, wat hij wel en wat hij niet aankon, in welke richting hij  wel of niet een oplossing zou kunnen vinden. Op grond daarvan  ontstond de onbewuste conclusie, dat nu een bepaalde mogelijk heid in hem geblokkeerd was, waarvoor hij nooit meer een op lossing zou kunnen vinden. Niet alleen waren hierdoor retro spectief bepaalde vragen beantwoord, waarmee hij in zijn kinder lijke brein had rondgelopen, maar ook prospeetief was een weg af gesloten waarvan hij gehoopt had, dat die nog open zou zijn gebleven.
Wanneer we deze dingen waarnemen, kunnen we alleen maar  versteld staan over de samenvattende macht van het kritische  denken in een kind van vier jaar, dat we natuurlijk intuïtie  moeten noemen.

Ik noem een tweede voorbeeld: Dit betreft een meisje, dat  tweeéneenhalfjaar oud, in een kinderwagen gereden werd en toen op straat een invalide man zag. (105) De man was mismaakt,  miste een arm, was gebrekkig en zeker afstotend om te zien. Het  meisje schrok van de aanblik van deze man zo hevig, dat zich  eveneens bij haar de kiem vastzette van een later opgetreden pessi misme en tegelijk een levensangst, die altijd bewust verband  bleef houden met de voorstelling van lichamelijke verminking.
Toen ik later in de gelegenheid was met haar hier nader op in te gaan en we ons konden afvragen, waarom dit toen al van zo  doorslaggevende betekenis was, konden we alleen maar dit concluderen, dat zij zich blijkbaar haar aanleg bewust was, welke  later bleek te gaan in de richting van zang en dans, van kunnen  optreden met vrouwelijke charme voor een groot publiek, om  daardoor zichzelf artistiek te kunnen verwerkelijken. Inder daad was lichamelijke gebrekkigheid de grootste bedreiging  voor deze verwerkelijking. Hoe kon zij dit weten, toen ze nog zo  jong was?

Als we deze twee voorbeelden, die ik met vele zou kunnen  vermeerderen, bezien, moeten we wel concluderen, dat er een  diepere instantie is, die blijkbaar tijdloos het hele leven overziet en op een ogenblik vaststelt, dat een bepaalde ervaring ingrij pende betekenis heeft. Deze diepere instantie moet er een zijn,  die vrij is van de geschiedenis en het hele ontwikkelingsproces van de persoon, die dus vrij is van tijd en ruimte, een instantie,  diep in onze ziel, die eeuwig is, onvergankelijk, wel uitgangs punt van ons zijn in de tijd, maar die zelf aan het proces geen  deel heeft. En inderdaad, vervolgen we nu het zielsproces, dan  kunnen we merken, dat deze instantie het uitgangspunt is van  een vermogen om ons in deze wereld van tijd en ruimte te be geven, een vermogen van 'het wezen der ziel' tot Ik-vorming.
Want hoe vormen wij ons een Ik, als het niet is, doordat wij  tegen een deel van onze ziel zeggen: 'dat ben ik nu', dus door vereenzelviging. Het is door het vermogen tot zelfbeperking, dat wij aan deze wereld van beperktheid kunnen deelnemen. (106)

Het wezen der ziel
Het identiﬁcatievermogen is een uitwerking van die instantie,  die ik het wezen der ziel noemde. Het is door dit identiﬁcatie vermogen, dat ik in staat ben niet alleen mijzelf te beperken,  maar ook weer mijn grenzen op te heffen. Ik kan een 'Ik' op bouwen, maar ik kan dit 'Ik' ook weer afbreken. Ik kan het ver nieuwen, ik kan het wijzigen, ik kan het doen uitdijen, ik kan het  doen inkrimpen. Dit alles duidt op een instantie, die op de achtergrond het hele proces beheerst en die zich blijkbaar kan bedienen van een ritmisch vermogen van zelfbeperking en van transcendentie, d.w.z. van overschrijding van zelfgestelde  grenzen en daardoor weer verruiming van het 'Ik'.
Het is door de  transcendentie van de door mij zelf gestelde grenzen, dat ik  telkens weer deel kan nemen aan deze wereld, maar dat ik mij  ook weer uit deze wereld kan terugtrekken. Ik kan door be langstelling, d.w.z. doordat ik mijn belang, dat wat tot mij be hoort (het Engelse 'belong'), stel in een ander, deelnemen aan  de ander. Dit is mijn vermogen tot participatie. Hiermee ervaar  ik opnieuw de werking van die diepere instantie, die vrij is van  deze wereld van beperking en grenzen.
Daarbij kan ik opmerken, dat ik door dit proces van vereen zelviging en van expansie, door het stellen van grenzen en het  opheffen van grenzen, dus door een bepaald ritme, mij zelf kan  worden. Ik kan hierdoor het totaal van de indrukken, die zich  in mijn ziel hebben opgehoopt, maken tot een geheel. Ik kan  mijzelf totaliseren en daardoor meer en meer als persoonlijkheid  te voorschijn komen.  Ik kan ten slotte blijkbaar het stempel van het unieke drukken  op al mijn denken, voelen en handelen, en daardoor mij zelf open baren. Hierdoor merk ik, dat het unieke, waardoor mijn ziel tot  iets eigens gestempeld is, het kenmerk is van het wezen van mijn  ziel, dat zich in tijd en ruimte kan uitdrukken, maar zich daar  ook weer uit kan terugtrekken. (107)
Het vermogen tot identificatie,  tot participatie en tot integratie duidt erop, dat er een vermogen is tot transcendentie. Het wezen van mijn ziel, dat is als  een kiemkracht van mijn 'zijn' in de tijd, kan z'n grenzen over schrijden en zich openbaren in de wereld van tijd en ruimte en kan opnieuw z'n grenzen overschrijden en zich weer bewegen in de richting van de wereld van de kiem, van de principes, van de  oerkracht.
Zo merk ik, dat het wezen van mijn ziel deel heeft aan een proces van vrije expressie en deze vrijheid komt te voorschijn in  mijn vermogen tot het doen van een keus. Begeef ik mij in de  wereld van tijd en ruimte, dan begeef ik mij in de wereld van de  tweeheid. In de wereld van tweeheid moet ik telkens een keus doen, maar in het doen van een keus bewijs ik mijn vrijheid en beleef ik dat, wat boven de tweeheid uitgaat.
Dit komt in het  bijzonder duidelijk te voorschijn in mijn zedelijk bewustzijn. Zedelijk bewustzijn is immers dit, dat ik de wereld in mij opneem en mij toeëigen als tot mij behorende, zodat ik mij zelf  verantwoordelijk ga voelen voor de daden, die ik doe en waar door ik ingrijp in de buitenwereld. Ik stel mij zelf als zijnde in de wereld en kan op grond daarvan een vrije daad doen, een daad, die ik kan doen of kan laten. Van hieruit ontstaan schuldangst en schuldgevoel, maar juist door schuldgevoel heb ik een signaal in mijn ziel, dat mij erop attent kan maken, of ik het spoor van mijn verwerkelijking volg of niet.

Mijn vermogen tot vrijheid kan ook op radicale wijze te voorschijn komen in mijn vermogen tot zelfopbouw en zelfafbraak. Ik kan immers ook mijn grenzen zo gaan overschrijden, dat ik mij zelf stel als niet behorende tot deze wereld en daardoor een  misdadiger word. Eveneens kan ik mijn grenzen zo overschrijden, dat ik mij zelf stel als niet gebonden aan de grenzen van mijn eigen bewustzijn  en daardoor krankzinnig word. Beide zijn voorbeelden van het  onbewust overschrijden van grenzen en dus van het vermogen, om dit te doen. (108)
Anderzijds kan ik mijn grenzen gebruiken als uitgangspunt voor concentratie in toewijding en bezinning in  dienst van zelfopbouw.  Zo ontdek ik in mijzelf het vermogen tot zelfopbouw en zelf vernietiging, een instantie in mij, die het leven kan kiezen en de  dood. We weten immers, dat een mens, die het bijzonder moei lijk heeft, er op een ogenblik toe kan komen om de dood te gaan verkiezen boven het leven. Ook hieruit blijkt de vrijheid, waar mee wij ons in deze wereld bevinden.

Het is juist deze vrijheid,  die het wezenlijke kenmerk is van de mens, die de oorzaak is van  levensangst of levensvertrouwen. Levensangst, wanneer ik me  weliswaar in de wereld van tijd en ruimte begeef, maar tegelijk  het gevoel heb, dat ik het proces, dat daarvoor nodig is niet be heers, niet aankan en mij daardoor voortdurend in mijn bestaan  bedreigd voel. Of ik kan juist het gevoel hebben, dat ik voort durend contact heb met de wezenlijke achtergrond, van waar uit ik het zijn in tijd en ruimte beleef als een soort van boeiend en avontuurlijk spel. Dan heb ik de mogelijkheid tot 1evens kunst.
Zo ontdek ik, dat het wezen der ziel een uitgangspunt is van  een wonderbaarlijke zelfstandigheid, een zelfstandigheid, die  een principiële voorwaarde is voor verwerkelijking. Pas wanneer  ik in mijn bewustzijn ontdek, dat ik een zelfstandig uitgangs punt heb, kan de mogelijkheid bestaan, dat ik de weg insla van  mijzelf, zoals ik in de kiem uniek besta, tot werkelijkheid te  maken in de wereld van tijd en ruimte. Wanneer ik mijzelf ver werkelijk of wanneer ik op weg ben dit te doen, merk ik, dat er  bepaalde ervaringen zijn, die ik als essentieel beleef en die mij  vertolken, dat ik in de diepte van mijn ziel vrij ben van deze  wereld. Het zijn de essentialia van schoonheid, waarheid, liefde, vrijheid  en religie.  Wanneer ik 'waar' ben, merk ik in mijn denken, dat ik sta  boven de tweeheid, die ik waarneem, en, innerlijk onafhankelijk  bereid ben aan die tweeheid recht te doen, wat dit mij ook kost. (109)

Wanneer ik liefheb, beleef ik in mijn bewustzijn, dat ik een ver binding ontdek tussen het eigene van mij zelf en het eigene van  een ander en bereid ben vanuit een instantie, die boven deze  tweeheid uitgaat en deze omvat, een hogere gemeenschap te  verwerkelijken.
Wanneer ik mij vrij voel, merk ik, dat dit het  uitgangspunt is van alle essentialia, omdat de vrijheid onmiddel lijk verbonden is met die zelfstandigheid, waarbij ik kan staan  in mijzelf, in het mysterie van mijzelf, dat ik niet ken en dat ik  toch ben, de kiem van mijn 'erzijn', het ongeopenbaarde.

En  ten slotte, in de religie beleef ik de totaliteit van al deze essen tialia en ontdek ik, dat er in mij zelf iets is, dat er ja op zegt, om  een kiem te zijn, die dicht is bij de bron en bij de principes van  alle bestaan en die tegelijk de wereld van de openbaring wil,  waarin de kiem verwerkelijkt wordt, die het ritme van kiem leven en openbaringsleven, van dood en leven aanvaardt en als vervulling erkent.  Van hieruit komen we tot belangrijke consequenties van het geen we thans hebben ontdekt. Want, wanneer inderdaad het  wezen der ziel werkelijkheid is en ieder dit in zijn eigen ziel kan  verifiëren, als hij maar diep genoeg erin doordringt, dan hebben  wij een uitgangspunt van waaruit we kunnen erkennen, dat het  lijden, dat wij doormaken, in een bepaald opzicht zelf gewild is  en nodig, om op het spoor te komen van een nieuwe werkelijk heid, een nieuwe belevingsmogelijkheid van de werkelijkheid.

Voor menselijke verwerkelijking is blijkbaar rijpworden tot  creatieve bewustheid noodzakelijk en we weten, dat hiervoor  maar één weg is nl. die van het intensief ervaren zonder verzet.  Deze bewustwording is dus niet mogelijk zonder het ritmische  proces van het 'ik': opbouw en afbraak, geluk en lijden. Dit rit mische proces kan alleen plaatsvinden, als de spiraalgang van  egotiek en erotiek zich voltrekt, en dat betekent de afwisseling  van gelding en overgave. Maar hoe zal een mens ertoe kunnen  komen zich ten vole in dit proces te werpen als het niet is, doordat hij gedreven wordt door zijn honger naar die vollere werke lijkheid. (110) Het is deze honger, die hem het vermogen geeft om  zich te concentreren.
Om echter de vruchten te kunnen plukken  van de concentratie is kritisch oordeel nodig. Een mens moet  leren onderscheiden tussen schijn en wezen. We hebben een  geldige reden ons zelf niet te willen bedriegen en zeker te willen  zijn, dat we met de werkelijkheid te maken hebben, maar, terwijl  we kritisch zijn, gaat het erom niet stuk te breken, alleen te on derscheiden, om op deze wijze steeds aan de twee zijden der  dingen recht te doen, aan mooi en lelijk, aan goed en kwaad.

 Om dit alles te kunnen doen en te willen lijden, te willen honge ren, kritisch te durven zijn en schijn en werkelijkheid beide tot  hun recht te willen doen komen, is het nodig, dat we leven uit  liefde voor deze wereld van tijd en ruimte, met zijn tijdelijke  verschijningsvormen. Liefde voor ons zelf is nodig om dit proces  te kunnen doormaken, om eigen behoeften te kunnen waarne men. Maar voor deze liefde is die zelfstandigheid nodig, die het  uitgangspunt is en die er ons toe kan voeren om waarheid, dus  werkelijkheid te willen boven alles. Op die grondslag willen we ook  een eigen weg gaan, omdat we niet waarhéden willen  hebben, maar 'waar' willen zijn en alleen maar 'waar' kunnen  zijn, als we 'echt' zijn ten opzich te van onszelf, als we het eigene  en het unieke van ons zelf tot expressie brengen.
Deze weg betekent een weg van ontroering, d.w.z. een be roerd worden door wisselwerking van binnen- en buitenwereld,  waarbij er telkens iets vrij komt. Dat is waar het voorvoegsel  'ont-' op duidt. Er wordt door de beroering iets vrij, dat is ont roering. Er ontstaat uit de emotie gevoel, er ontstaat verbinding,  een totaliteit, een gemeenschap, een wisselwerking.  Vanuit deze kwetsbare wisselwerking merken we ten slotte,  dat we steeds meer één worden met dat, waar we ons eerst van  hebben afgegrensd, maar nu is het een eenheid, die ontstaat door  het bewustzijn. (111)
We scheppen onszelf vanuit het wezen van onze ziel een nieuwe wereld, een wereld van menselijke gemeen schap, die er tevoren niet was.  Zo ontdekken we, dat deze zelfverwerkelijking niet is een terugkeer naar de oorsprong, maar een voortgang naar een  nieuw beleven van de oorsprong, een oorsprong, die altijd  nieuw is, omdat het leven zichzelf altijd vernieuwt.

Zo merken we dat alle wezenlijke kenmerken van ons mense lijk leven nodig zijn om tot de ervaring van het menszijn te ko men en dat het wezen van de ziel het uitgangspunt is, om juist  het zijn in tijd en ruimte, het vertoeven in de tweeheid, zinvol  te kunnen doorleven, doordat we tegelijk het zinvólle en het zin lóze aanvaarden. Het zinloze als bron van het zinvolle, het zin volle als de tijdelijke expressie van hetgeen aan de orde is, om dit  daarna weer te verbreken en terug te geven aan het zinloze.  Zo komen we ertoe de tweeheden van ons leven te willen be leven in de vorm van een 'ik', dat telkens weer stabiel wil zijn,  maar dat we zelf weer afbreken, om het over te geven aan het  'niet-Ik'. Van hieruit kunnen we weer vernieuwd te voorschijn komen, om iets te ontdekken in de wereld van tijd en ruimte, dat ons verheugt, omdat we de waarde ervan beleven, om vervolgens dit iets weer prijs te geven en het over te geven aan het  niets, dat de bron is, waaruit altijd weer een nieuw iets opduikt.
Zo ontdekken we, dat aller houvasten, die zich stabiliseren,  belemmeringen zijn voor het werkelijke leven, maar ook, dat  alle houvasten dienen als treden van een trap om te komen tot  een ruimer bewustzijn en dus waardevol zijn. Zo ontdekken we ten slotte, dat de tegenstelling tussen leven en dood er een is in  ons bewustzijn, maar dat er in werkelijkheid een mysterieus rit misch leven is, één groot leven, dat het zijn en het niet-zijn  omvat en z'n brandpunt heeft in het wezen van onze eigen ziel.

Dit beleven noemen wij het creatieve, niet alleen in de zin van  artistieke expressie, maar in de ruimere zin van het voortbren gen van het nieuwe uit het oude, van de openbaring uit de kiem. (112) We gaan ontdekken, dat dit creatieve in ons leven werk zaam is als we het maar niet te veel belemmeringen in de  weg leggen. We merken dit in de intuïtie, waardoor we op grond van de weinige feitelijke gegevens een inzicht kunnen krijgen in een be paalde situatie of in een bepaald probleem, dat later geveriﬁeerd  kan worden en wonderbaarlijk juist blijkt te zijn.
We ontdekken, dat het creatieve het uitgangspunt is van de  inspiratie, waardoor een mens bezield is voor bepaalde aspecten  van het leven, om op die wijze zijn eigen bijdrage te kunnen  geven aan het geheel. We merken dat het wezen der ziel, het  creatieve, het uitgangspunt is van het proces van bewustwor ding, dat de weg is van het leren kennen van de werkelijkheid in  ruimer verband. Zo ontdekken we, dat het wezen der ziel is een zichzelf altijd weer geven en daarna zichzelf weer ontvangen.  Het is niet een zichzelf verliezen, maar het is een zichzelf geven,  omdat het een zichzelf tot werkelijkheid maken is.
Op grond hiervan zal het duidelijk zijn, dat er inderdaad een  diepere werkelijkheid is, die werkt en die een dynamisch karak ter vertoont en het statische alleen hanteert; die een brandpunt  is van leven, dat vrij is van tijd en ruimte, die kan opbouwen en  afbreken, zich actief in deze wereld kan begeven en zich ook  weer daaruit terug kan trekken.  Dit is een uitgangspunt, van waaruit een mens zich niet meer  in existentialistische zin in deze wereld geworpen voelt, maar  weet, dat hij zich in deze wereld begeeft, omdat hij zelf dit  levensproces wil. Het is een uitgangspunt, dat leiding geeft aan  het bewustwordingsproces, waardoor de mens het lijden niet  schuwt, omdat hij juist gevoelig wil zijn in deze wereld van tijd  en ruimte, om zelfstandig te ervaren, dat schijn en wezen er moe ten zijn, om de werkelijkheid in groter verband te leren hanteren.
Ten slotte is het aldus een resultaat van diepe ervaring, dat  het wezen van onze ziel het ik-proces, het proces van identifica tie, participatie en integratie uiterst belangrijk vindt. (113) Als het wezen dit ik-proces, dit proces dus van verwerkelijking in tijd en ruimte, zo belangrijk vindt, dan moet het wel zo zijn, dat dit proces ook weer betekenis heeft voor het wezen. Dan moet ook het wezen zelf iets zijn, dat weer voor verandering vatbaar is.  Misschien in een heel ander tempo, misschien in een heel andere  dimensie.
Wordt het zo niet duidelijk, dat het wezen der ziel eigenlijk  de werkelijkheid is waaruit wij leven, het fundamentele uit gangspunt van ons bestaan en de verbindingsschakel met een  verborgen oneindige kosmische werkelijkheid, waarvan we het bestaan hierdoor gaan vermoeden en in beginsel ervaren?  (114)
terug naar de Inhoud

6 Een prospectieve beschouwing over de  huidige grenssituatie
We willen nu samenvatten, wat we in de vijf voorafgaande  beschouwingen hebben gezegd en daar een slotwoord aan  toevoegen. We hebben in de eerste plaats gevonden, dat het  wezenlijke kenmerk van de westerse cultuur is de egotische  drang, de drang om, iets meer dan vorige eeuwen hebben ge kund, aan het eigene van de mensheid uitdrukking te geven en  aldus door te stoten tot de vorming van een 'wereld-ik'. We  hebben de egotische stroom kunnen vergelijken met een boom,  waarvan we tot nu toe wortels, stam, bladerkroon en bloemen  hebben kunnen waarnemen, maar die z'n vrucht nog niet heeft  voortgebracht. We hebben verder kunnen vaststellen, dat in deze  egotische stroom het mannelijke accent bijzonder sterk uitge sproken is.
In de tweede voordracht hebben we gezien, dat de uitwerking  van deze cultuur een grote stoot heeft gegeven in de richting van  ontplooiing en bewustwording van individuen en volken, van  de mogelijkheden die in het menszijn gelegen zijn en van de  uitwerking daarvan op de omgeving, waarin de mens leeft.  Weten en kunnen hebben zich geweldig ontwikkeld en de mens  is zich meer dan ooit van een zeker scheppingsvermogen bewust  geworden, al vertoont dit bewustzijn heel duidelijk de manne lijke eenzijdigheid, doordat hij dit vermogen nog onvoldoende  op zichzelf betrokken heeft.
In de derde voordracht vonden we, dat het in de huidige cri sistijd gaat om een teveel aan differentiatie, die thans vraagt om een nieuwe integratie. (115) In de beleving van onbehaaglijkheid, die  hiervan het gevolg is, zijn velen, die vertegenwoordigend kunnen  worden geacht voor onze tijd, gekomen tot een regressie, tot een  herbeleven van de driftkrachten, zoals die de wortel vormen van  ons bestaan. Dit heeft het mogelijk gemaakt, om veel dieper dan ooit het menszijn in z'n geheel te kunnen overzien en het 'ik' te  beleven als een proces, waarin angst en begeerte de boventoon  voeren en waarin een gehechtheid bestaat aan datgene, waar mee men zich heeft vereenzelvigd. Tegelijk echter voelt men,  dat dit niet langer gaat en dat men behoefte heeft aan een ach tergrond, die boven het 'ik' uit gaat.

 In de vierde voordracht konden we vaststellen, dat een  nieuwe bezieling alleen kan komen door een nieuwe golf van  zelfbesef en dat de dieptepsychologie een bijzonder grote rol zal  kunnen spelen om de werkelijke religie, om het religieuze bele ven zuiver te houden, zodat de bezieling niet weer opnieuw be hoeft te verstarren.
In de vijfde beschouwing hebben we ons verdiept in de on eindige diepte van de menselijke ziel en de realiteit van de  wezenskern als een creatief eentrum. We hebben vastgesteld, dat  hierdoor een nieuw geloof in de mens verantwoord is, zonder dat  dit overmoed hoeft te betekenen.  Tot zover dus een korte samenvatting van wat in de vorige  voordrachten werd uiteengezet.
Voor het eerst in de geschiedenis lijkt onze tijd nu rijp te  worden voor een wereldcultuur, waarin de mens de ontmoeting  gaat beleven tussen de egotische en de erotische zijde, tussen het  mannelijke en het vrouwelijke accent, tussen West en Oost.  Een machtige synthese is eigenlijk aan de gang op alle gebied.  Het drieëenheidsvermogen van de mens is krachtig in actie,  om een oplossing te vinden voor alle mogelijke tegenstellingen,  die de mensheid verscheurd houden. Maar wat we tegelijk  kunnen constateren is, dat nog nergens is vast te stellen, waar het uitgangspunt van de wezenlijke vernieuwing, die moet  komen, te vinden is. (116) We kunnen alleen vaststellen, dat de ten densen er zijn, maar er is nog niet die stroom, die al deze ten densen tot een machtige rivier verenigt.

Het is uit het voorgaande wel duidelijk geworden, dat de  religieuze bezieling, die uitgangspunt zal kunnen worden voor  die wereldcultuur, ook het karakter zal moeten hebben van  drang tot verwerkelijking van een waarlijk menselijk wereldge heel, waarvan de weg tot zelfbesef een essentieel onderdeel zal  moeten zijn, omdat anders een spoedige ontsporing onvermijde lijk is.  De realiteit van onze tijd is dus uiterst spannend, een wereld ik is in wording, maar de grote vraag is: zal dit tot stand komen  onder dwang en daardoor een regressie betekenen tot een vroe ger eigenlijk in principe reeds overwonnen peil of zal dit wereld -ik tot stand komen in vrijheid en daardoor aan de erotiek, die  thans aan de orde is, een progressief karakter geven? 

Tweeduizend jaar geleden ontdekte men, dat lijden zinvol  kan zijn, omdat de mens daardoor deel heeft aan het kosmische  gebeuren. Daardoor kreeg de bewustwording van de individu ele waarde van de mens, het uitgangspunt van de menselijke  persoonlijkheid, een achtergrond. De mensheid werd zich be wust van de verticale as van het kruis, de verhouding van de  mens tot God, tot de kosmos of hoe men dit wil uitdrukken.  Maar in onze tijd gaat het nu om de horizontale as van het  kruis, de verhouding van de mens tot z'n medemens. Zal de  mens bereid blijken op voldoende ruime en diepe wijze rekening  te houden met z'n medemens? Zal hij eindelijk de weg vinden  tot een vruchtbare oplossing van alle spanningen, die het gevolg  zijn van de differentiatie der mensen, van het anders-zijn van de  ander?  Deze vraag culmineert in deze: zal de mens bewust het leven  op aarde kiezen, nadat hij vroeger bewust het leven in het hiernamaals gekozen had? (117) Wanneer door de mensen niet in vol doende mate datgene tot stand wordt gebracht, waardoor de  oorlog wordt uitgebannen, dan is een dodelijke worsteling met  vernietiging van een groot deel der mensheid onvermijdelijk,  dan heeft de mens dus in zijn onbewustheid, in zijn weerstand,  in zijn wanbegrip, in z'n traagheid of hoe men het verder  noemen wil, de dood verkozen boven het leven. Maar komt men  voldoende in actie om die wegen in te slaan, waardoor uiteinde lijk de mensheid een organisch geheel kan worden, dan blijkt daar uit, dat de mens bewust het leven op deze aarde kiest. We kun nen dus zeggen, dat de sterk gedifferentieerde maar tevens ge desintegreerde situatie van onze tijd twee mogelijkheden biedt: 
Of de erotiek, de drang naar gemeenschap, naar samen vatting tot een organisch geheel, schiet tekort, blijft primitief,  dan is een enorme machtsstrijd tussen individuen en volken on vermijdelijk. We hoeven maar te letten op de spanningen, die  er heersen in de communistische landen, de voortdurende  machtsstrijd, die daar plaatsvindt, om te zien, hoe het in de  wereld als geheel zou gaan.
Of er ontstaat een positief wereld-ik, een ordening op basis  van wet en recht, een nieuw bestemmingsgevoel, een steeds toe nemende welvaart en culturele ontwikkeling, een uitbannen van  de oorlog en het scheppen van een uitgangspunt, waarvan,  geloof ik, zeer weinig mensen een idee hebben, welk een radicale  kentering dit zou betekenen. Voor het eerst zou het proces van  energieomzetting, dat thans nog steeds op onze ronde aardbol  op allerlei punten stuit en in z'n tegendeel wordt verkeerd, dan  door kunnen gaan en een zichzelfversterkende circulatie kunnen  veroorzaken.
 Om dit laatste te realiseren is dus een bezielende visie abso luut noodzakelijk en we moeten vaststellen, dat deze althans in  die mate, in die kracht, zoals die 2000 jaar geleden er is geweest , tot nog toe in onze wereld ontbreekt. (118)

Richten wij nu onze aandacht in detail op de grote belemme ringen, die het doorbreken van deze visie in de weg staan, dan  moet ik in de eerste plaats wijzen op het feit dat een totale be zieling, waar een nieuwe cultuurgolf alleen van uit kan gaan, in  het algemeen alleen mogelijk is bij naieve, kinderlijke, weinig be wuste individuen. Zo is het in het verleden geweest en de moei lijkheid is, dat onze tijd nu vraagt om een bezieling, die ook de  intelleetueel aanspreekt. Dit is geen onmogelijkheid, want,  wanneer we zien hoe dat 2000 jaar geleden gegaan is, dan kun nen we vaststellen dat ook toen de bezieling uitging van een  klein groepje zeer eenvoudige, maar zeer echt levende mensen  en dat vervolgens de zgn. Apologeten zijn opgekomen, die gelei delijk aan de essence van deze bezieling hebben getracht te ver talen in een taal, die de meer ontwikkelden van die tijel aan sprak. Dat daar enorme gevaren in zitten, hebben we gezien,  maar in principe is dit zeker mogelijk.
De tweede grote belemmering die ik zou willen noemen is de  keerzijde van de voorgaande, nl. dat de triomfen van de weten schap zo overtuigend zijn voor alle mensen van de hele wereld,  dat men opnieuw geneigd is het intellect te overschatten en te  grote betekenis aan het weten en kunnen toe te kennen en mis schien minder dan ooit oog te hebben voor de achtergrond, op  grond waarvan het weten en kunnen zo machtig is geworden.
Een derde grote belemmering die ik zou willen noemen is  deze, dat de oude moraal, die verbonden is met een overheer send ideaal-ik, nog enorm machtig is, maar doordat het commu nisme de lijn van dit ideaal-ik heeft doorgetrokken tot in het  extreme en zonder enige beperking de gemeenschap is gaan  stellen boven het individu, is het masker van deze instelling ten  opzichte van het leven afgerukt. Toch is men er nog mijlen ver  van verwijderd om de nieuwe moraal, die van een heel ander  uitgangspunt uitgaat en die op vrijheid is gebaseerd, te aan vaarden. (119) Deze vindt men nog enorm gevaarlijk en toch is die nieuwe moraal de noodzakelijke voorwaarde voor de opbouw  van een nieuwe mensengemeenschap; bij de nieuwe moraal  hoort een nieuwe maatschappij.

Als vierde belemmering zou ik willen noemen, dat er nog  zoveel spraakverwarring en begripsverwarring is omtrent de  vraag, wat eigenlijk religieuze betekenis heeft. Ik wil daarvan  enkele voorbeelden noemen om het goed duidelijk te maken.  Er zijn nog steeds idealistische groepen die menen, dat, wan neer men maar een ideaal predikt, men dan wel verder zal  komen, die dus nog naief zweren bij het oude ideaal-ik. Maar  waar het vooral op aankomt, is, dat zij dit idealisme houden  voor religieuze bezieling. Er zijn in de tweede plaats groepen,  die nog menen, dat het er op na houden van een hiernamaals verwachting religieuze betekenis heeft, en die dit houden voor  ervaring van het wezenlijke. Ik denk hierbij bijv. aan de gerefor meerden. Er zijn er, die een eenzijdig fanatisme houden voor  religieuze bezieling, bijv. de Jehovagetuigen, en die op grond  daarvan op fanatieke wijze hun medemensen lastig vallen, om  hen over te halen tot hun gezichtspunt.
Er zijn groepen, die het  ondervinden van een mystiek gevoel en een mystieke ervaring  houden voor religie en niet onderscheiden, dat dit op zichzelf  nog niets te maken heeft met verwerkelijking van kosmische ver bondenheid; hierbij denk ik aan belangrijke accenten, die in de  Soeﬁebeweging bestaan. Er is een andere groep, die meent dat  het religieuze betekenis heeft, om een logische redenering tot in  het absolute door te voeren en door de absurditeit, waar men dan  uitkomt, een kans te geven aan het wonder van het leven om  zich te voltrekken. Ik denk hierbij aan de beweging van Chris tian Science. Ook zij menen dat ze door dit te doen aan religie  uitdrukking geven.
Er zijn groepen voor wie het zweren bij bepaalde autoritei teiten uitgangspunt is voor hun activiteit en die hieraan een  religieuze betekenis toekennen. (120) Ik denk daarbij aan de Antroposofen, zoals deze zweren bij Rudolf Steiner en aan de Theo sofen, die zweren bij wat hun langs indirecte weg als afkomstig  van meesters van wijsheid wordt overgebracht. In beide geval len verloochent men z'n wezenlijke zelfstandigheid en slaat  men niet de weg in van volkomen innerlijke onafhankelijkheid  en verwerkelijking van het eigene.
Ten slotte wil ik nog de  groep noemen van degenen, die paranormale waarnemingen  verwarren met religieuze ervaring. Ik denk hierbij in het bij zonder aan de Spiritisten en aan allerlei zgn. occulte kringen.  Ook dit berust op begripsverwarring, omdat, wat men ook mag  waarnemen, dit op zichzelf nog in geen enkel opzicht betekent,  dat men daardoor contact heeft met de verborgen achtergrond.  Aan de ene kant hebben wij elke dag in ons leven contact met de  verborgen achtergrond, hoe dan ook, het leven is in allelei op zichten wonderlijk en dit wordt niet versterkt, doordat wij een  nieuw terrein van waarneming ontdekken, zoals dat van het  paranormale.
Aan de andere kant is waarneming op zichzelf  nooit voldoende voor religieuze ervaring. Het gaat erom, in  hoeverre we, hetgeen we waarnemen, zo verwerken, dat onze  individuele verwerkelijking erdoor wordt bevorderd. Tegen over al deze begripsverwarring zal het noodzakelijk zijn, dat  grotere klaarheid komt omtrent de vraag, wat dan wel echte  religie is.

Als vijfde grote belemmering wil ik noemen de vier machtige  egocentrische discriminaties, die in de wereldgeschiedenis zulk  een destructieve rol hebben gespeeld, de discriminatie der ras sen, der seksen, der godsdiensten en politieke overtuigingen.  Wanneer wij ons in elk van deze afzonderlijk verdiepen, vinden  we, dat ze alle berusten op zelfhandhaving, dat ze alle in wezen  altijd alleen maar zijn een poging, om een bepaalde wederzijdse  exploitatie te handhaven, en, wanneer deze niet meer lukt,  daar dan een oorzaak van strijd van te maken. (121) Zolang er rassen  waren, die de boventoon voerden, omdat zij tijdelijk in de ontwikkeling der mensheid in een bepaald opzicht voorop gingen,  kon het voor hen en voor hun handhaving voordelig lijken  andere rassen te exploiteren en omgekeerd kon het voor deze  minder valide en minder ontwikkelde rassen voordelig zijn zich  voorlopig te laten exploiteren, om langs die weg toch nog  enigszins van het weten en kunnen van anderen te proﬁteren.  Maar er komt altijd in een dergelijk proces een punt, waar dit  niet meer wederzijds is en dan begint de strijd en de spanning.  Dan moet men het masker afgooien en komt aan het licht, dat  er geen sprake was van het handhaven van waarden, maar al leen maar van een primitief 'Ik'. Deze vier discriminaties zijn nog  steeds machtig, zoals we weten. Maar in ieder geval wordt er op  alle gebied aan getornd. Wat de rassen betreft is het laatste ras,  dat zijn recht aan het opeisen is, dat van de negers en we weten  en zien, dat zij dit zullen winnen en zich vrijmaken.

Wat de discriminatie der seksen betreft is het zo, dat er nog  steeds een machtige stroming is, die de vrouw op de achter grond wil houden, maar wil er een verbinding komen tussen  Oost en West, dan zal er ook een verbinding moeten komen  tussen man en vrouw op een basis van volslagen gelijkgerech tigdheid, juist op grond van de verschillen van geaardheid.
Wat de godsdiensten betreft is het duidelijk, dat de wereld godsdiensten nu reeds op basis van gelijkheid met elkaar aan  het concurreren zijn en dit betekent tegelijk het einde van de  godsdiensten en de noodzaak van een nieuwe bezieling.  Hiermede hand in hand zal moeten gaan de ophefﬁng van de  politieke discriminatie, die uiteindelijk moet uitmonden in het  vormen van een wereldregering, waardoor ten slotte niemand  meer politiek vluchteling of politiek statenloos kan worden.  Maar na het opnoemen van deze grote belemmeringen kom  ik tot de allergrootste en deze is het bestaan van pessimisme of  optimisme in de wereld, het pessimisme-optimisme schema,  zoals ik het zou willen noemen. (122) Richten we in het bijzonder onze aandacht op het pessimisme, dan berust dit in de eerste  plaats op valse voorstellingen op grond van het verleden en het  accentueren van uitzichtloosheid. Op grond daarvan ontstaat  een machteloos gevoel en daardoor de neiging tot aggressie.
Ten derde wordt, doordat men zich machteloos voelt en ook ziet,  dat aggressie, wanneer ze zich rich t op de ander, niets kan op leveren, als laatste hopeloze weg de aggressie gerich t tegen zich  zelf. Optimisme is eigenlijk alleen maar een poging om aan  pessimisme te ontsnappen en te vluchten in een niet verant woord complex van voorstellingen, dus in de fantasie. De grote  vergissing in dit schema is, dat men op grond van misverstanden  uit de jeugd ervan uitgaat, dat er in het leven kloven bestaan,  die niet zijn te overbruggen, terwijl er in werkelijkheid alleen  maar sprake is van spanningen, waarvoor men een oplossing  moet vinden. Anders gezegd de pessimist en eveneens de opti mist in de gecamoufleerde vorm menen, dat er onoverbrugbare  tegenstellingen bestaan, terwijl er in werkelijkheid in wezen  alleen maar polariteiten zijn.
Wat in deze geestesgesteldheid  over het hoofd wordt gezien, niet gevoeld en niet beleefd, is, dat  de mens zelf de grote onbekende factor is, die zijn eigen werke lijkheid mede bepaalt, en dat wij daarom nooit kunnen zeggen  dat een situatie uitzichtloos is, want wij kunnen ons zelf altijd in zetten, als het niet is ten leven dan door de dood heen.

Nadat wij dan op deze wijze de grote belemmeringen hebben  overzien en begrepen hebben, dat er niet anders dan een uiterst  summier begin zou kunnen zijn van een wereldcultuur, moeten  we nu anderzijds vaststellen dat de gebeurtenissen van onze tijd  onontkoombaar dringen naar een oplossing. Aarzelend slaat in derdaad de westerse wereld de weg in naar het supranationale  gezag, omdat het niet anders kan. Wanneer wij in het bijzonder  letten op Europa, dat toch eigenlijk in de wereld het grote  middenstuk is, waar de beslissing wordt genomen en waar het  beslissende proces zich voltrekt, dan moeten we nu constateren (123) dat Europa in het stadium is gekomen, dat het zelf het kruis, dat  het altijd gepredikt heeft, zal moeten aanvaarden, want alleen  dan kan de opstanding komen. Het kruis, dat zijn de grote  spanningen die de wereld verdelen, de verticale en de horizon tale. Wanneer de Europeaan van deze tijd zich inzet voor op lossing der grote problemen in universeel verband en daarmee  dus eigenlijk vrijwillig zijn eigen suprematie prijsgeeft, dan kan  Europa nog een grote toekomst tegemoet gaan. Het intellect,  dat Europa vertegenwoordigt, zal dienend moeten worden in plaats van heersend, Europa zal mee moeten helpen aan de  politiekeconomische herordening van tal van volken in de  wereld, waartegenover het aanvankelijk een exploiterende  houding heeft gehad.

Hiermee zien we dan het eindpunt van het piscestijdperk  zich voltrekken, het tijdperk, dat gekenmerkt is door het zelf offer. Dit tijdperk zal niet z'n betekenis hebben geopenbaard,  wanneer Europa alleen maar geofferd zou worden, want het  gaat juist in wezen in dit teken om het zelfoffer, zoals dit immers  door Jezus oorspronkelijk bijzonder duidelijk gevoeld is, het  zelfoffer, vrijwillig en uit overtuiging, alleen dat kan aan de  as pisces-virgo (de vissen-de maagd), chaos en ordening,  recht doen.
Alweer zal het duidelijk zijn, dat wij niet kunnen zeggen: dat  en dat moet gebeuren, maar dat wij alleen kunnen vaststellen,  dat, als Europa zich zo inzet, er nog grote dingen kunnen ge beuren, dat onze tijd niet uitzichtloos is, dat een begin van die  wereldcultuur kan worden geereëerd, waar het in onze tijd om gaat. Daarvoor zal Europa aan het individu de kans moeten  geven, die deze individuen behoeven voor hun ontplooiing en  verwerkelijking, en daardoor zal het mogelijk worden, dat  Europa de Afrikaanse en Aziatische volken helpt naties te  worden, die een bijdrage kunnen geven aan het wereldgeheel.  (124) Dat hiervoor nodig is een nieuw besef van menselijke waardigheid, van erkenning van zelfstandigheid en vrijheid van iedere  wereldburger, zal wel duidelijk zijn, want alleen op deze basis  zijn al deze dingen mogelijk.

Dat zich geestelijk een dergelijke geweldige kentering aan het  voltrekken is in Europa, voelt men heel duidelijk in kunst en lite ratuur. In de beeldende kunst is het loslaten van de vertrouwde  vormen en het terugvallen op de driftkrachten een treffende uit drukking hiervan. Dit heeft niet alleen negatieve betekenis, maar  ook een positieve als de uiting van een nieuw levensgevoel, dat  helemaal van onderaf zijn vorm zal moeten vinden. In de litera tuur komt telkens tot uiting, dat men als het ware staart in het  niets, maar dit niet meer ontwijkt. Het vormloze wordt lang zamerhand vertrouwd als een nieuw uitgangspunt. En een  tweede trek van deze literatuur is, dat men zich veel meer dan  vroeger confronteert met de bodem van menselijke ellende en  ook mede daardoor de waarde van de dood ontdekt.
Men begint  te begrijpen dat het totale menszijn de dood omvat.  Waarom anders schetst Malraux in 'La condition humaine' revolu tionairen, die een radicale daad willen doen, waarbij ze zelf om komen, als het niet is, omdat ze daardoor ten slotte nog een zin  aan hun leven willen geven, deze desperaten. Waarom laat hij  één van hen z'n cyaankali, dat hij bij zich draagt, om aan de groot ste marteling te ontkomen door zelfmoord te plegen, geven aan  twee jongens, met wie hij medelijden heeft, omdat ze hetzelfde  lot zullen moeten ondergaan en geen mogelijkheid hebben te ont komen aan de executie, waarbij ze levend verbrand zullen  worden. In deze verhalen wordt de samenhang duidelijk  tussen liefde en dood. Niet in de zin, dat de mens zichzelf zal  moeten verliezen, maar dat een mens zelf uiteindelijk de drang  heeft zich totaal te geven, als het niet is langs de ene weg, dan  langs de andere.

Hiermee hangt samen, dat men zich in onze tijd weer open stelt voor het onbegrepene, het absurde, het duistere en men daardoor weer luistert naar het onbewuste, al doet men dit  soms nog onevenwichtig en zonder begrip. (125) Toch is het een be wijs dat men voelt, dat men te onbewust heeft geleefd. Wie  luistert naar het onbewuste, is bezig bewust te worden. Er is in  onze tijd een zeer grote mate van kritische zin, men wil zich  niets meer laten wijsmaken en dit is juist een bewijs, dat men  waarheid zoekt en zoekt om weer echt te zijn en echt te leven.
Zo is het duidelijk, dat onze tijd dringt naar een nieuw besef  van menszijn, dat geschikt is voor een universele cultuur en dat  een wereld-ik zal kunnen verwerkelijken. Hierin wordt mense lijke waardigheid gesteld als een feit, waaraan niet meer ge tornd kan worden, die nergens van afhankelijk is, alleen met het  menszijn zelf gegeven. Een waardigheid, waarin de bestem ming van de mens gelegen is, doordat hij alleen maar met zichzelf te voorschijn hoeft te komen, orn zijn bestemming te hebben  vervuld.  Dit houdt natuurlijk principieel een vorm van samenwerking in tussen bewust en onbewust, tussen weten en niet weten, tussen  zin en onzin, tussen het redelijke en het absurde en dit betekent  een luisteren naar de mythe, naar de droom in het klein of in  het groot, in individueel of collectief verband, maar dan om de  inhoud daarvan om te zetten in eigen werkelijkheid, dus door de  mythe te verstaan. Het is in onze tijd begrepen, dat men vrij  moet worden van de mythe als voorstelling, juist om haar inhoud  te kunnen verwerkelijken.

Vragen we dan, waar vinden we nu een groep mensen, in wie  het komende tijdperk al zo intensief leeft, zoals dit vroeger het  geval was met de orde der Essenen, dat van hen de grote stoot  kan uitgaan; niemand die het weet. Wat we wel weten is, dat de  derde fase van onze crisistijd zich nog niet heeft voltrokken nl.  de liquidatie van de oorlog. Zal deze moeten plaatsvinden door  een oorlog? Het is zeker, dat er nog een enorme worsteling voor  de boeg ligt, maar hoe deze zich ook uitwerkt, het is uiteindelijk (126) een geestelijke worsteling en niet in de eerste plaats een fysieke.  De mens, die staat voor het komende atoomtijdperk, of  zoals ik het liever zou willen noemen het aquariustijdperk,  d.w.z. het tijdperk, waarin in bijzondere mate de verwerkelij king van het totaal menselijke in synthetische, maar ook een voudige zin aan de orde is, deze mens heeft zeker een nieuw  geloof nodig, om dit alles aan te kunnen.
Maar wat voor een?  We kunnen maar één geloof noemen, dat hiertoe in staat stelt,  nl. het geloof van de mens in z'n eigen wezen, het geloof in die  mysterieuze bron, die het brandpunt is van hét leven. Dit is een zelfstandig geloof, het is een zelfstandig putten uit eigen bron.

Dat deze bron in wezen hetzelfde is als dat, waar alle volken van  alle tijden uit hebben geput, spreekt vanzelf, al hebben ze het  met honderden woorden geprobeerd aan te duiden. Maar waar  het om gaat is, dat de mens met deze bron niet meer langs indi reete weg contact moet hebben, maar rechtstreeks, dan pas weet  men, dat het leven een verborgen achtergrond heeft.
Dit weten  moet worden gevolgd door een zodanig contact ermee, dat men  uit deze verborgen achtergrond kan putten tot zelfverwerkelij king, tot creatief leven. Wat is dit? Daar wil ik tot slot nog enkele woorden over zeggen.

Albert Camus zegt in zijn boekje Le mythe de Sisyphe, dat het  kardinale ﬁlisoﬁsche probleem van onze tijd de zelfmoord is en  ik geloof, dat hij daarin gelijk heeft. We weten, dat het atoom tijdperk plotseling de mensheid gesteld heeft voor de vraag, of ze  zelfmoord wil plegen of niet. Zelfmoord is altijd een antwoord  op de ervaring van het absurde van het leven. De mens hunkert  nu eenmaal naar een redelijke wereld, maar die is er niet. Hij  zal hem zelf moeten creëeren. Er is een grote spanning tussen de  hunkering naar het redelijke en de ervaring van het absurde.  Camus wijst erop, dat nu te zeggen, dat het absurde dus god is  en dat daarmee eigenlijk alle problemen zijn opgelost, een vorm  is van ontsnappen aan deze ervaring van het absurde. (127) Hij noemt dit de ﬁlosoﬁsche zelfmoord, maar zelfmoord plegen - dat zegt  hij nadrukkelijk - is een vorm van ontsnappen. Alleen de mens,  die bereid is door het absurde heen te gaan, leeft echt.

Nu ver laat ik het boekje van Camus, want het komt mij voor, dat hij de  mythe van Sisyphus niet voldoende diep begrepen heeft. Het  gaat er niet alleen om, dat de mens met moed het absurde tege moet gaat, maar het gaat er ook om te begrijpen, dat alleen  door een proces van het leven zelf een wonderlijke verbinding  tot stand kan komen tussen het redelijke en het absurde. Het  denken moet zichzelf reduceren, omdat het z'n eigen grenzen  heeft erkend en aanvaard en moet dan dienend worden voor het  absurde, voor de onzin. Dit zijn grote woorden en ze zijn moeilijk  te begrijpen.
Om hier beter op in te gaan, moet ik eerst iets zeggen over de  psychiatrische ervaringen van onze tijd en daarbij denk ik in het  bijzonder, om de gedachten bij te bepalen, niet alleen aan  krankzinnigheid, maar ook aan die ernstige vormen van oplos bare zielsconflicten, zoals we die vinden in verschillende vormen  van depressie, en voorts in vele gevallen van misdaad. Het  eerste begin van de nieuwe benadering van deze uitersten van  menselijke ontsporing is geweest de liefde voor de medemens.  De ervaring dat eigenlijk dat, wat zij doormaken, datgene is,  wat ook in ons leeft en dat zij het doen, mede terwille van ons,  mede namens ons. Het is dus het besef van een grote psychische nood, die in de vorige eeuw steeds duidelijker werd, die ertoe   heeft geleid, dat de psychiatrie de vlucht heeft genomen, die wij  thans mogen meebeleven.

Laten we ons wel realiseren, dat de  geneeskunde altijd te maken heeft gehad met het absurde en  altijd getracht heeft iets te begrijpen van de taal van het leven  in de natuur. Maar met psychische afwijkingen wist men aan vankelijk, hoogst enkele uitzonderingen daargelaten, geen raad.  De vroegere wegen, om met psychische ontsporingen af te re kenen, waren bijv. om de mensen, die hieraan leden, uit te (128) bannen, soms ook ze te zien als misdadigers en ze te vermoorden,  ze te zien als boosaardige instrumenten van de duivel en ze te  martelen en terecht te stellen.
Men merkte echter dat men op  deze wijze van het absurde niet afkwam. Men heeft getracht  zulke mensen te isoleren, ze door spot van zich af te schudden,  men heeft ze op dualistische basis veroordeeld en ze tot af schrikwekkend voorbeeld gesteld van degenen, die de neiging  hadden te zondigen. Men heeft de krachten, die in hen werkten  op godsdienstige wijze willen bezweren, door als het ware langs  de weg van magie een tegenwicht te vormen tegen deze duistere  en destruetieve krachten, die de menselijke waardigheid aan tastten.

Ten slotte hebben ook de slachtoﬁers zelf, geen raad  wetende, in allerlei opzichten de weg ingeslagen van de zelfver nietiging, hetzij lichamelijk hetzij geestelijk.  We moeten de verovering, die de psychiatrie gemaakt heeft  om eindelijk deze duistere demonie tegemoet te treden en te  verstaan, niet onderschatten. Maar, doordat dit gebeurd is, is ons  een toegang tot de ziel van de mens geopend op de basis van  verwondering. Men is het begrijpbare der psychische compli caties gaan ontdekken. Men is ook gaan begrijpen, dat ieder e mens zelf tendensen in deze richting in zich heeft en dat het  daarom helemaal niet meer gek is om naar een psychiater te gaan, om zich te laten helpen, van z'n leven datgene te maken,  wat ervan te maken is.
Men is in de dieptepsychologie en in de  psychotherapie gaan begrijpen dat het bewustzijn een taak heeft  ten opzich te van het onbewuste, om het tegemoet te komen en te  helpen zich kenbaar te maken, zoals ouders hun kind tegemoet treden, wanneer het een eerste brabbeltaaltje spreekt. Men is ook  langs deze weg gaan ontdekken, dat eigenlijk het hele leven zich  openbaart in polariteiten en dat het volkomen begrijpelijk is,  dat er in de ziel de polariteit heerst van bewust tegenover on bewust.  Vanuit deze houding is het gelukt, om de grondpatronen van (129) ontsporing te ontdekken, niet alleen ze te gaan zien en in eigen ziel te herkennen, maar om ze langzaam maar zeker te gaan be leven en daardoor de krachten in handen te krijgen, waardoor  deze grondpatronen van ontsporing kunnen worden gewijzigd en  opgeheven.

Langs deze weg is men ook de verschillende com plexen op het spoor gekomen, d.w.z. de afzonderlijke partijen,  die een geïsoleerd bestaan in de ziel voeren en die toch een  machtige invloed uitoefenen; men is de verdringingen, de onder drukkingen van bepaalde partijen in de ziel gaan ontdekken en  heeft wegen gevonden om deze overheerste partijen te bevrijden.  Men is ook de misleidingen, die er in de ziel plaatsvinden, met  behulp van het bewustzijn gaan ontmaskeren.  Tal van gebonden energieën zijn bevrijd en latente mogelijk heden zijn manifest geworden en dit alles is het gevolg van de  bevrijdende werking van het licht van besef.
Waar het licht ver schijnt, daar moet de duisternis wijken. Zo is het aan het licht ge komen, dat het onbewuste een eigen taal spreekt, die de weg is,  waarlangs het wezen zich wil openbaren en dat het bewustzijn,  in plaats van boven dit onbewuste te tronen en zich eigen  doeleinden te stellen, zich in dienst moet stellen van dit onbe wuste, om het te helpen in zijn scheppingsproces, in de open baring van het wezen, van het eigene.

Het verdwijningspunt (de menselijke geest)
Zo is de weg vrijgemaakt  tot beleven van het scheppingsproces, dat zich in ieder afzon derlijk op eigen manier voltrekt en zo is ook de mens ten slotte  het perspectief van zijn eigen ziel gaan ontelekken, d.w.z. het  verdwijningspunt. Denken we ons even goed in wat dit bete kent. In perspectief mondt alles uit in één punt en een punt is een  imaginair iets. Hoe meer een mens zichzelf leert kennen, hoe  meer hij perspectief gaat zien, hoe meer 'zijn ik' zich oplost in een oneindige verte, hoe meer hij ten slotte begint te leven voor dat, wat hem bezielt en hoe minder hij gelooft in de  waan van zijn 'eigen ik'.
Zo is langs deze weg een punt bereikt,  waarop geen menselijk probleem meer ontoegankelijk is voor (130) onderzoek, maar ook niet voor oplossing, noch individueel,  noch collectief. Want in wezen heeft de mens de sleutel tot de  mens gevonden.  Er zijn nu wegen bekend tot rijpwording. Het mag eeuwen en  eeuwen, duizenden jaren duren voor dit alles is uitgewerkt, maar  de sleutel is er. Van hieruit zal het mogelijk zijn, dat steeds meer  waarachtige zelfstandige persoonlijkheden optreden in de wereld en meehelpen om de mensen wereld tot een menselijke  te creëren, zodat er een rijpere mensheid kan komen.

Het mysterie van bewustzijn en zelfbesef
Dit is geen  illusie meer, het is een begonnen werkelijkheid. De verwerke lijking van de eigen aanleg hoeft zich niet te beperken tot die  van het individu, maar ligt ook open voor een volk en ligt in  principe open voor de mensheid als geheel, die net zo goed een  eigen aanleg heeft.  In dit alles, dit moet ik nog eens heel duidelijk zeggen, is geen  spoor van overmoed of arrogantie, het berust alleen op het er kennen, het dankbaar erkennen van een werkelijkheid, die zich  openbaart aan degene die zich hier ten volle voor inzet en zich openstelt.

Het is niet anders dan een putten uit het mysterie van  het leven en iets van dit mysterie voor het bewustzijn, dus voor  het zelfbesef, toegankelijk maken. Het geloof, dat de mens nodig  heeft, is het geloof in zijn eigen wezen. Het is het liefhebben van zichzelf als sleutel tot het liefhebben van de wereld. Het is het  beleven in directe eigen zelfstandige ervaring van de archety pische, dat is kosmische achtergrond van elke vorm van leven, dus ook van die van de mens.  (131)
terug naar de Inhoud

Literatuur
1 Dr. K.A.H. Hidding, Mens en godsdienst
2 Charles Guignebert, Le christianisme antique
 3 Richard Kreglinger, L'évolution religieuse de l'humanité
4 A. Powell Davies, The meaning of the dead sea scrolls
5 A. Dupont-Sommer, Les écrits esséniens, découverts pres de la Mer Morte
6 Jean Doresse, Les livres secrets des gnostiques d'egypte
7 Isha Schwaller de Lublez, 'Her Bak', I Pois chiche, II. Disciple
8 Dr. H. Volkmann, Cleopatra
9 Dr. J.H. van der Hoop, Geestelijke vrijheid (3 dln.)
10 Albert Camus, L'exil et le royaume
11 Albert Camus, Le rnythe de sisyphe
12 J.P. Sartre, Les sequestrés d'altona
13 Andre Malraux, La condition humaine
14. Bert Schierbeek, De tuinen van zen
15 Harry Mulisch, Het stenen bruidsbed
 16 Dr. H. Groot, Symptomen van een nieuwe geesteshouding
17 Gilles Quispel, Gnosis als Weltreligion
18 Dr. C. Bleeker, Anthropologie religieuse
19 Dr. C.J. Schuurman, Grondpatronen van psychische ontsporing
20 Dr. C.J. Schuurman, De ziel als brandpunt van het seheppingsproces
21 Thassilo de Scheffer, Mysteres et oracles helléniques
22 Serge Hutin, Geheime genootschappen
23 C.G. Jung, Psychologie und Alchemie

terug naar het literatuuroverzicht

^