Wij zijn ons brein niet
Against Neurofetishism
Lezing door filosoof Markus Gabriel
Woensdag 25 januari 2017, 19.30 - 21.30 uur, Collegezalencomplex, Radboud Universiteit
Lees een korte impressie van de avond in onze Storify
Door: Karlijn Ligtenberg
Tegen neurofetisjisme
De Duitse filosoof Markus Gabriel trapte zijn lezing af met een boude stelling. Het is volgens hem nonsens dat de menselijke geest totaal verklaard kan worden vanuit de natuurwetenschappen. Gabriel stelde dat er ideologisch gedacht wordt over de geest. "Er wordt gepoogd om de menselijke geest te objectiveren, om het denken te zien als iets specifiek menselijks, uitgedrukt in natuurlijke termen. De historische dimensie wordt verbannen en de geest wordt gezien als noodzakelijk."
Gabriel trok fel van leer tegen het heersend neurofetisjisme, in de ogen van Gabriel een goede illustratie van die ideologie. Onder dat fetisjisme schaart hij neuromania. "Neuromania betekent dat het vocabulaire van volkspsychologie wordt vervangen door een neuro-vocabulaire. Jezelf uitdrukken in termen van je brein is heel populair, zoals eerder de psychoanalyse en het denken over jezelf in termen van genen dat waren. Het decennium vanaf 1990 werd zelfs uitgeroepen tot decade of the brain door George Bush sr."
Dick Swaab
Door de eeuwen heen is er op verschillende manieren gedacht over de relatie tussen de geest en de natuurlijke orde. De dualisten brachten onderscheid aan tussen het brein en de geest. Over die verklaring is Gabriel niet te spreken. "Dualisten zeggen dat er precies twee dingen zijn - geest en materie -, maar ze maken niet duidelijk wat de relatie is tussen die twee." Volgens Gabriel wordt het niet veel beter bij aanhangers van wat hij noemt de naïeve identiteitstheorie. Hij noemt Dick Swaab als een van de adepten.
"Aanhangers van die theorie stellen dat er maar één entiteit is: the mind is the brain. Ze redeneren alles terug tot het brein. Maar als je probeert te zeggen dat er enkel een brein is, kun je daar beter niet de identiteitstheorie voor gebruiken. Daarmee zeg je namelijk dat er twee zaken - geest en brein - identiek zijn aan elkaar. Echter, twee dingen kunnen helemaal niet hetzelfde zijn. Niets is identiek aan zichzelf of veroorzaakt zijn eigen bestaan."
Free lunch
Filosofen produceren aan de lopende band nieuwe noties, maar volgens Gabriel zijn veel van die begrippen als "free lunch: at least it gives you something to eat".
Neem bijvoorbeeld de correlatietheorie. Voor elke mentale toestand zou er een corresponderende toestand van het brein zijn. Dat zou betekenen dat er een neuro-correleaat is voor alles wat je bewust ervaart. Van angst voor het ontmoeten van je grootmoeder tot je intense liefde voor een haai is dus een neuron aanwezig in je brein." Gabriel vindt dat niet geloofwaardig omdat er bijvoorbeeld geen neuron aan te wijzen is die bewustzijn verklaart. Bovendien lijkt er niet voor alles wat we kunnen zeggen over onze geesteswereld een corresponderende neuron te zijn.
Wat dan wel?
Maar wat is de mind dan wel, als bovenstaande theorieën allemaal geen goede verklaring bieden? Volgens Gabriel zijn veel zaken mind-independent, dat wil zeggen dat ze ook bestaan hadden als er geen minds waren. Sterrenstelsels waren er hoe dan ook geweest, ook als er niemand was om ze waar te nemen. Die zaken zijn onafhankelijk van de geest.
Minds maken zichzelf wel kenbaar aan onszelf, aan mensen. Dat wil echter nog niet zeggen dat je weet wat een mind is. Het enige wat je kunt zeggen is dat ze er zijn. Tot dat gegeven moet je je verhouden. Gabriel: "Ik noem dat Geist; het idee dat een mind zich moet verhouden tot zichzelf. Neem even aan dat ik ervan overtuigd ben dat ik een goede tango-danser ben. Daar kan ik over fantaseren en vervolgens naar Buenos Aires vliegen. Ik denk zo'n goede danser te zijn dat iedereen in Argentinië bang is om met mij te dansen. Dat zal dan ook wel de reden zijn dat iedereen de ruimte verlaat als ik aan mijn tango begin. Dit zijn allemaal onjuiste overtuigingen over mezelf, maar tóch veranderen ze wie ik ben en hoe ik mijzelf zie.
Mijn zelfkennis en bewustzijn hebben de vorm van ware en onware overtuigingen over mezelf die mij veranderen. Wat ik denk en beweer over mezelf heeft gevolgen voor mij. Als ik iets beweer over natuurwetenschappelijke dingen heeft dat geen effect. Die zaken zijn mind-independent."
Fietsmetafoor
Je kunt volgens Gabriel je zelfbedrog niet reduceren tot een fysiek fenomeen. "We zijn in essentie biologisch - als we sterven, verliezen we ons natuurlijke materiaal, ons lichaam, maar we zijn niet identiek aan onze biologische natuur." Om dat te illustreren leent hij een analogie van Aristoteles. "Denk aan de menselijke geest alsof het gaat om fietsen. Je fietst om ergens te komen. Dat kun je niet zonder fiets. De fiets en je lichaam zijn natuurlijke voorwaarden om te fietsen, maar de activiteit van het fietsen is niet identiek aan de noodzakelijke voorwaarden om te fietsen. Om te fietsen moet je bijvoorbeeld ergens heen willen. Mijn wens om ergens te komen is geen object van de natuurwetenschappen, het is niet te naturaliseren."
De mind is volgens Gabriel het geheel dat bestaat uit noodzakelijke natuurlijke voorwaarden én noodzakelijke niet-natuurlijke voorwaarden. Die moeten op de juiste manier samen komen. Hoe ziet dat eruit? Dat is volgens Gabriel geen filosofische vraag, maar een vraag van alledag - empirisch van aard dus en daarmee object van de wetenschappen.
Mentaal leven is ondergronds
Neurowetenschapper Peter Hagoort ging na de lezing van Gabriel met hem in gesprek. Hagoort stipte aan dat een groot deel van ons mentale leven 'ondergronds' gaat: je weet bijvoorbeeld niet van jezelf hoe het ophalen van herinneringen precies werkt. "Psycholoog Tim Wilson geeft een voorbeeld van mensen die vijf broeken op waarde moeten schatten. Ze hangen op een rij aan een kledingrek. Het overgrote deel van de proefpersonen vindt de broek aan de rechterkant het beste. Ze geven daar ook redenen voor. Ze vinden de rits van de broek bijvoorbeeld mooier. Wat blijkt nu? Deze vijf broeken waren identiek. Feit is dat mensen een natuurlijke voorkeur hebben voor wat zich aan de rechterkant bevindt, en toch staan ze redenen te bedenken waarom ze die ene broek het best vinden. Men heeft geen toegang tot de ware oorzaak van het gedrag.
Yuval Harari zegt het mooi in zijn boek Homo Deus (2015): we leven in een tijdperk waarin Google en Facebook enorme bakken data oogsten over ons. Er komt een punt waarop die bedrijven beter weten wat wij zullen doen dan wijzelf."
Taal leren
Hagoort gelooft net als Gabriel dat mensen niet samenvallen met ons brein. Dat kan namelijk geen verklaring geven voor het feit dat kinderen een taal moeten aanleren van de omgeving, en dat een brein zich dus in potentie zowel Chinees als Nederlands kan eigen maken. Daar is Gabriel het mee eens: "Hoe kan ik ooit een vuurtje aansteken als niemand mij uitlegt hoe dat moet? Je kunt zo'n handeling niet reduceren tot neuronale infrastructuur. Je hebt daar een leerweg voor nodig."
Kunstmatige intelligentie
Gabriel stelde in reactie op een vraag van een bezoeker sceptisch te zijn over de mogelijkheid van kunstmatige intelligentie. "Jij kunt me geen robot laten zien die bewustzijn heeft. Als we spreken over zulke robots, gaat het over een gedachte-experiment. Er zijn veel verschillen tussen jou en de robot. Die laatste heeft geen bewustzijn, voelt niks. Zelfs wanneer een robot zich precies zo gedraagt als jij, heeft hij alsnog geen knieën, geen neuronen."
terug naar de vragenlijst
terug naar het weblog
^