Sandra Sweeny Silver - Zinnebeelden in het vroege christendom
Bron: Early Church History - Life in ancient Rome and the early christians
Sandra Sweeny Silver M.A. onderzoekster, schrijfster; website earlychurchhistory.org
Vertaling uit het Engels middels DeepL
Welke zinnebeelden gebruikten de christenen in de eerste eeuwen van het christendom?
Inhoud
1. Het Tetragrammaton - Yahweh
2. Het Ichthus-zinnebeeld
3. Het Christusmonogram
4. Het Anker
5. Het Staurogram
6. Het Sator-vierkant
1. Het tetragrammaton in het Hebreeuws
Het woord YHWH wordt gevormd door vier Hebreeuwse medeklinkers (jôd, he, waw, he) voor het eerst opgetekend in Genesis 2:4: "Dit is het verslag van de hemelen en de aarde toen ze werden geschapen. Toen de Here God de aarde en de hemelen maakte." In dit vers in Genesis is 'de Heer' in het Hebreeuws als 'YHWH' geschreven en het woord 'God' is geschreven als 'Elohim' wat in het Hebreeuws 'de Schepper' betekent. 'YHWH' betekent "Ik ben" of "Ik ben die ik ben," een verklaring van het Absolute Zijn (De 'Y' in het tetragrammaton wordt ook weergegeven als een 'J' zoals in 'JHWH' en een 'V' is toegevoegd als in 'JHVH'.) Deze schrijver is van mening dat het oorspronkelijke tetragrammaton 'JHWH' is, 'Jahweh' in plaats van 'Jehova'.
Toen God aan Mozes verscheen bij het brandende braambos en Mozes de opdracht gaf om de geknechte Joden uit Egypte te leiden, was Mozes terughoudend en had hij onenigheid met God; Mozes zei tot God: "Wie ben ik dat ik naar Farao moet gaan en de Israëlieten uit Egypte moet leiden. En God zei: "Ik zal met u zijn"... Mozes zei tot God: "Stel dat ik naar de Israëlieten ga en zeg: 'De God van uw vaderen heeft mij naar u gestuurd en zij vragen mij: wat is zijn naam?' Wat zal ik dan tegen hen zeggen?" God zei tegen Mozes: "Ik ben wie ik ben (YHWH)... heeft mij naar u gestuurd." (Exodus 3:11-14)
Het volk en de rabbijnen mochten niet eens denken aan 'De naam', 'Ha-Shem'. Misschien is de eeuwenlange tussenkomsten van de rabbi's en het tot zwijgen brengen de reden waarom de naam 'Jahweh/Jehova' eeuwenlang op de achtergrond is gebleven. De meervoudige vermeldingen van JHWH in de Bijbel zijn tot op de dag van vandaag in de meeste Engelse vertalingen weggelaten en worden vaak weergegeven/vertaald als 'Heer'.
Sommigen geloven dat de spelling 'Jehova' in 1520 door de biechtvader van paus Leo X, Peter Galatin, is 'uitgevonden'. Hij heeft de klinkers in 'Adonai' tussen de medeklinkers van 'JHVH' gezet. Anderen geloven dat de 5e eeuwse rabbijnen de klinkers invoerden en dat het tetragrammaton YHWH moet worden uitgesproken als 'Jahweh' en niet als 'Jehova'. Ironisch genoeg is er millennia lang onenigheid geweest over de juiste uitspraak van een woord dat niet uitgesproken zou moeten worden.
'Yeshua' is de Hebreeuwse naam van Jezus van Nazareth en betekent 'redding, hij redt'. Zijn naam heeft delen van het tetragrammaton in zich. 'Yeshua' is een samentrekking van 'Yahu'shuah', de Messiaanse verlossingsnaam. 'Yahu' betekent: "Hij is Jah", G-d. Velen geloven dat Yeshua/Jezus de incarnatie is van YHWH, de 'Ha-Shem', 'de naam'.
terug naar de Inhoud
2. Het Ichthus-zinnebeeld
Als deze gouden geschriften teruggaan naar op Magiërs en de geboorte van Jezus, is dit de vroegste toespeling op Christus als Vis.
Tertullianus (ca. 160-220) beredeneert in zijn verhandeling over de doop, De Baptismo 1, dat als het water de vissen onderhoudt, "wij, kleine vissen, naar het beeld van onze grote Vis, Jezus Christus, in het water (van de doop) geboren worden en we alleen veilig zijn, door erin te blijven".
Door christenen 'kleine vissen' te noemen, roept Tertullianus Marcus 1:16-18 in gedachte, waar Jezus, de Grote Visser, de vissers opriep om vissers van de mens te worden: "Toen Jezus langs het Meer van Galilea liep, zag hij Simon en zijn broer Andreas een net in het meer werpen, want zij waren vissers. 'Kom, volg mij' zei Jezus, 'en ik zal jullie tot mensenvissers maken'. Ze lieten meteen hun netten achter en volgden hem."
Tertullianus noemt Jezus Christus 'onze Ichthus'. Ichthus is een Grieks woord dat 'vis' betekent. Clemens van Alexandrië (ca. 150-215), de leraar van Origenes, beveelt zijn lezers aan om hun persoonlijke zegels te laten graveren met een duif of een vis, Pedagogus 3.11. Omdat Clemens niet uitlegt waarom hij een duif of vis suggereert, kan daaruit worden afgeleid dat de symbolen gebruikelijk waren en geen uitleg behoefden.
De meeste van deze vroege 2de eeuwse literaire verwijzingen naar Jezus als Vis, hebben waarschijnlijk het christelijke gebruik van de verwijzing naar Christus als Ichthus als oorsprong. De heilige afbeelding hiervan kwam uit het oorspronkelijke geloof, het fundamentele geloofsartikel voor de vroegste christenen.
In de eerste drie eeuwen van de vervolgingen herkenden christenen elkaar door terloops de Ichthus, de vis in het vuil of het zand, te tekenen. Als de andere persoon reageerde, was dat goed. Als ze dat niet deden, was het slechts een nietszeggende krabbel.
'Ichthus' werd misschien gebruikt als een herkenningsteken voor nieuwe christelijke gelovigen. Deze herkenningstekens waren, en zijn nog steeds, rijmen of lijsten die gebruikt werden om het alfabet aan jonge kinderen te leren, zoals in het Engelse alfabet-lied.
Groepen individuele letters van het Griekse en Latijnse 'alfabet', zelf een woord afgeleid van de eerste twee letters van het Griekse alfabet (α alfa en β bèta), zijn gevonden op oude grafstenen en in de catacomben. De letters betekenden toen duidelijk iets, maar maken nu de vertaling moeilijk. Als de betekenis van de groepering van de letters 'I-CH-TH-U-S' door de eeuwen heen niet bewaard was gebleven, zou dat nu ook geheimzinnig zijn.
[Toevoeging]
Door de Griekse hoofdletters van het woord IChThYS (Ι Χ Θ Υ Σ) over elkaar heen te schrijven, ontstaat een achtspakig wiel. Een wiel dat rechtstreeks met het vierspakige zonnewiel in verband kon worden gebracht.
Worden de letters van het woord IChThYS onder elkaar geschreven, dan ontstaat het volgende verband met de betekenis die Jezus voor de gelovigen had:
I : Iesous - Jezus
Ch: Christos - Christus
Th: Theou - Gods
Y : Yios - Zoon
S : Sooter - Redder
Jezus Christus, Zoon van God, Redder
terug naar de Inhoud
3. Het Christusmonogram
De Chi-Rho is een christelijk symbool voor 'Christus' geschreven door de twee Griekse letters 'Chi (Χ - Ch)' en 'Rho (Ρ - R)', die de eerste twee letters in het Grieks zijn van de naam 'CHRistos', op elkaar te plaatsen.
Het eerste openbare gebruik van het Chi-Rho-symbool was op het labarum, de schilden als merktekens van de soldaten van Constantijn in de Slag om de Milvische Brug op 28 oktober 213 na Christus. Keizer Constantijn (regeerde 306-337) en zijn troepen zagen een wonderbaarlijk teken aan de hemel de dag voor de slag.
Keizer Constantijn won de Slag bij de Milvische Brug en geloofde dat hij won vanwege het teken van Christus, de Chi-Rho, op de schilden van zijn mannen. Enkele maanden later verklaarde Constantijn in de Editie van Milaan het christendom tot wettelijk toegelaten in het Romeinse Rijk. De bijna driehonderd jaar van keizerlijke vervolging tegen christenen waren voorbij.
Jaren na de veldslag had Constantijn de Grote aan Eusebius, bisschop van Caesarea, de wonderbaarlijke gebeurtenis verteld die hem kort vóór die veldslag overkwam:
"Hij zei dat hij rond het middaguur, toen de dag al begon af te nemen, met eigen ogen een teken zag van een lichtkruis in de hemel, boven de zon, en met de woorden 'Verover door dit teken'. Bij deze aanblik werd hij zelf met verbazing geslagen, net als zijn hele leger, dat hem op deze veldtocht volgde en getuige was van het wonder. Constantijn zei bovendien dat hij in zichzelf twijfelde aan het belang van deze verschijning. En terwijl hij bleef nadenken over de betekenis ervan, brak de nacht ineens aan; toen verscheen in zijn slaap de Christus van God aan hem met hetzelfde teken dat hij in de hemel had gezien, en beval hem dat teken, dat hij in de hemel had gezien, na te maken en te gebruiken als een bescherming in de strijd met zijn vijanden... de zegevierende keizer zelf verklaarde dit lang daarna aan de schrijver van deze geschiedenis toen hij (Eusebius) werd geëerd door zijn inzet voor de maatschappij en Constantijn bevestigde zijn verklaring door een eed." Eusebius, Leven van Constantijn 28.29
Dezelfde zinsnede, die ons beter bekend is als hij in het Latijn wordt vertaald, is: In Hoc Signo Vinces, "In This Sign Conquer" of gewoon In Hoc Signo, "In dit teken." De betekenis van "IHS" is door de eeuwen heen uitgebreid: het zijn de eerste drie letters van de spelling van "Jezus" in het Grieks (iota, eta, sigma); in het Latijn "IHS" is Iesus Hominum Salvator wat "Jezus, Redder van de Mensheid" betekent; en in het moderne Engels wordt "IHS" vaak gebruikt door christenen om "In Zijn Dienst" te zeggen.
Die letters in het Latijn zijn de eerste letters van de vier woorden Senatus Populus Que Romanus die staan voor (in de naam van) "De Senaat en het Volk van Rome." Moderne putdeksels in Rome vertonen hierom het raadselachtige "SPQR".
Vaak staat het symbool van Rome, een Adelaar, boven de Romeinse militaire standaard. De VS heeft de kale adelaar als symbool van zijn natie sinds 1782.
Onder het traditionele oude Romeinse symbool boven op de standaard stond een vlag met de keizer, vaak met zijn kinderen, afgebeeld. Eusebius bevestigt dat Constantijn de Chi-Rho boven op de militaire standaard had staan, evenals een vaandel van zichzelf en zijn kinderen, die eronder waren afgebeeld.
"Het werd op de volgende manier gemaakt. Een lange speer, bedekt met goud, vormde de figuur van het kruis door middel van een dwarsstang die eroverheen werd geplaatst. Bovenop het geheel werd een krans van goud en edelstenen bevestigd, en daarbinnen het symbool van de naam van de Verlosser, twee letters die de naam van Christus aanduiden door middel van de beginletters, waarbij de letter P in het midden door X wordt doorsneden, en de keizer had de gewoonte om in een latere periode deze letters op zijn helm te zetten. (Een zilveren medaillon, geslagen in 313 in Ticinum, toont Constantijn met een kleine Chi-Rho op zijn helm boven zijn rechteroog).
Aan de dwarsbalk van de speer hing een doek, een koninklijk stuk, bedekt met een overvloedig borduurwerk van de meest briljante edelstenen die, ook rijkelijk verweven met goud, een onbeschrijflijke mate van schoonheid aan de toeschouwer presenteerde. Dit vaandel had een vierkante vorm en de rechtopstaande staf, waarvan het onderste gedeelte van grote lengte was, droeg een gouden halflang portret van de vrome keizer en zijn kinderen op het bovenste gedeelte, onder de trofee van het kruis (de Chi-Rho) en direct boven het geborduurde vaandel. De keizer maakte voortdurend gebruik van deze standaard (nu 'labarum' genoemd) als bescherming tegen elke ongunstige en vijandige macht en beval dat anderen die er op leken aan het hoofd van al zijn legers moesten worden gedragen". Het leven van Constantijn 31
Marmeren catacombe-inscriptie van een christelijke man genaamd Seberus, Pio Cristiano: Vaticaans Museum
terug naar de Inhoud
4. Het Anker - een betekenisvol christelijk zinnebeeld
Het Nederlandse woord 'anker' komt van het Latijnse woord 'ancora' en het Griekse 'cognate ankyra' en betekent 'haak'. Als zelfstandig naamwoord betekent 'anker' het anker op een schip; als werkwoord (verankeren) betekent het anker 'om vast te zetten op een bepaalde plaats'. Ankers zijn een onmisbaar onderdeel voor het bestaan van de mens sinds hij de zeeën om hem heen begon te verkennen.
In de oudheid waren er twee manieren om te reizen: over land of over zee. Als men met een schip reisde en de gewenste haven bereikte, werd er een anker overboord gegooid om het schip vast te zetten op de bodem van de zee of rivier.
De hoop was natuurlijk dat het schip, dat zo voor anker lag, er weer zou zijn als het nodig was. Een 'zeeanker' of een 'drijfanker of bootrem' wordt in een storm overboord gegooid om een boot te stabiliseren door de weerstand tegen de woelige wateren te vergroten.
De schrijver van het boek Hebreeën in het Nieuwe Testament gebruikt het anker als symbool, een metafoor van hoop en zekerheid voor de christen in de stormen van het leven en tijdens het einde van het leven.
Naast het anker als zinnebeeld van de aardse en eeuwige hoop, kan de vorm van een anker ook doen denken aan de vorm van het kruis, waarop Jezus voor onze zonden stierf.
Hier in de kunst van de catacomben (onder) vinden we het anker, het kruis, de Ichthus en de christenen als kleine vissen. Zoals is te zien, kan het anker worden verrijkt door er andere christelijke beelden aan toe te voegen of door het te omringen.
Chi/Rho zijn de eerste Griekse letters in de naam CH-R-istus. Links van de catacomben van St. Sebastian is een ander christelijk symbool, de Chi Rho aan de rechterkant, samen met de vis en het anker in de rots uitgehouwen.
Christelijk Romeins grafschrift van Atimetus uit de catacomben van St. Sebastiaan aan de Via Appia, Rome. Inscriptie geflankeerd door twee christelijke symbolen, een anker en een vis.
terug naar de Inhoud
5. Het Staurogram
Het zinnebeeld van Christus aan het kruis, het staurogram, is afgeleid van twee Griekse woorden: 'σταρος' (stauros), wat 'een rechtopstaande paal of staak' betekent, een martelpaal die door de Romeinen werd gebruikt om mensen terecht te stellen en het Griekse woord 'σταροω' (stauróoo), wat betekent 'op een paal bevestigen'.
Het Griekse woord 'gram' komt van 'gramma', wat 'letters' of 'geschreven' betekent. De Griekse betekenis is 'een geschreven martelpaal'.
Het staurogram is een monogram: 'een teken dat gemaakt is door twee of meer letters of andere schrifttekens te koppelen of te samen te voegen tot één zinnebeeld'. Het staurogram bestaat uit twee boven elkaar liggende Griekse letters: de tau (geschreven T) en de rho (geschreven P).
Het staurogram staat bekend als het Tau/Rho-symbool. Het Chi/Rho-symbool werd veel meer gebruikt in de kunst en in de catacomben dan de Tau/Rho.
Het is boeiend om het staurogram als pictogram te bekijken: 'een teken voor een woord of een zin'. Pictogrammen waren de vroegst bekende vorm van schrijven, voorbeelden zijn ontdekt in Egypte (hiëroglyfen) en Mesopotamië (spijkerschrift) van voor 3000 v. Chr.
Staurogrammen gelden als de vroegste afbeeldingen van Jezus aan het kruis, 200 jaar vóór de andere christelijke kruisigingsbeelden.
In de Bodmer Papyrus 75-Luke 14:27 "En wie zijn kruis niet draagt en mij volgt, kan mijn discipel niet zijn." Foto: Stichting Martin Bodmer.
In de twee bovenstaande 'geschreven afbeeldingen' kan men de schrijver van het Nieuwe Testament zien die ofwel een reeds bekend symbool voor Christus aan het kruis (de Tau/Rho) optekent, ofwel poëtisch samensmeedt wat de oudste 'picturale voorstelling' van Christus aan het kruis is, zoals sommigen geloven van dit monogram in de Bodmer Papyri 75 [het is niet onomstreden (Freek)].
Het is waar dat er in de catacomben geen voorstelling van Christus aan het kruis is [In de oudheid gold dat de wijze waarop iemand aan zijn einde kwam, iets zei over hoe die persoon had geleefd. De christenen hadden het erg moeilijk om de terechtstelling van Jezus te verklaren (Freek)]. Er zijn wel de andere christelijke symbolen: de Goede Herder, de Chi Rho, duif, feniks, levensboom, het anker, de Alfa/Omega, enz.
Zelfs het kruis zelf wordt pas in de christelijke kunst afgebeeld, nadat Constantijn keizer van Rome werd (regeerde 306 tot 337 n.Chr.) en in 313 het Edict van Milaan ondertekende, dat de christenen de vrijheid van godsdienst gaf.
Het was na dat Edict dat de christenen openlijk begonnen Jezus te vereren en het kruis te tonen. In de loop der eeuwen lieten ze hun geheime tekens zoals de Chi/Rho, de Ichthus, het symbool van de vis en de de Tau/Rho, geleidelijk aan los.
Het staurogram is een van de vele 'nomina sacra' ('heilige namen') die in oude christelijke teksten werden gebruikt om veel voorkomende woorden, die de schriftgeleerden gebruikten, af te korten.
Voor haar eigen afkortingen gebruikt deze schrijfster vaak: de Χ (Chi) voor Christus (eerste letter in 'Christus') en de Θ (Theta) voor God in het Griekse 'theos', omdat 'God' begint met een theta. Iedereen heeft wel een eigen afkorting.
terug naar de Inhoud
6. Het Sator-vierkant
Een van de meest interessante en ingenieuze vroeg-eerste eeuwse christelijke symbolen is dat, wat men het Sator-vierkant of het Rotas-vierkant noemt:
SATOR
AREPO
TENET
OPERA
ROTAS
Wanneer de vijfletterige Latijnse woorden in regelvolgorde horizontaal of verticaal of naar achteren of naar voren of naar beneden of van boven naar beneden, worden gelezen, betekenen ze: "De zaaier, Arepo, houdt of bewerkt de wielen met zorg." Een andere vertaling is: "Hij die de ploeg bedient, zaait het zaad." Het Sator-vierkant is een combinatie van een palindroom, waar de woorden dezelfde voor- en achteruit lezen en, in dit geval, lijn voor lijn of horizontaal, en het is een cryptogram waar alle woorden in zo'n vorm of volgorde zijn geschreven, dat een sleutel nodig is om de betekenis te begrijpen.
De eerste eeuwse christenen waren een vervolgde minderheid die gedwongen werden zich aan elkaar bekend te maken door middel van geheime tekens en handelingen, waarvan het eenvoudige visteken en het morsen van een beetje wijn op de grond, de meest voorkomende waren.
De duidelijke betekenis van het Sator-vierkant voor een christen zou Jezus' Parabel van de Zaaier in Matteüs 13:3-9 kunnen zijn geweest, toen Hij de verspreiding van het woord van het koninkrijk van God vergeleek met een boer die zaad zaait. Christenen waren geestelijke boeren die de zaden van het Evangelie, het Goede Nieuws, verspreidden. Maar verborgen in het Sator-vierkant ligt een anagram in de vorm van een kruis. Door de 25 letters te herschikken ontstaat een nieuwe, door de eeuwen heen door christenen zeer geliefde uitdrukking: Pater Noster.
Jezus noemde zichzelf de Eerste en de Laatste in Openbaring 1:8: "Ik ben de Alfa en Omega... die is en die was en die komt, de Almachtige." De Griekse letter Tau in het midden van de twee palindromen simuleert het kruis van Christus (T), net als de opstelling van de Pater Noster letters. De interpretatie van 'ATO' en 'OTA' zou zijn: "Christus aan het kruis, de Alfa en de Omega."
Voor de niet-ingewijden lijkt het Sator-vierkant misschien verwarrend, duister en kunstmatig, maar het is al kort na Jezus' verrijzenis begrepen en vermenigvuldigd. Het werd gevonden in Herculaneum op een pilaar van de westelijke muur in een worstelschool en in Pompeii geëtst in de muur in het huis van ene Publius Paquius Proculus.
De twee steden werden onder as bedolven in augustus 79 n.Chr. toen de Vesuvius uitbarstte, dus deze zeer vroeg-christelijke vierkanten werden vóór die tijd ingekerfd, misschien wel in de late jaren 60 na Christus (slechts ca. 30 jaar na de opstanding) toen de keizerlijke vervolging van de christenen in alle ernst begon.
Het Sator-vierkant is gegraveerd op de voorkant van de deur in de abdij van St. Peter Ad Oratorium in de buurt van Capestrano, Italië, rond 752 na Christus. Het is gekopiëerd in een Karolingische Bijbel van 822; in de jaren 1100 werd het gegraveerd op het metselwerk van de kerk van St. Laurent in de buurt van de Ardeche, Frankrijk en in het Kasteel van Loches, Frankrijk.
Vanaf de jaren 1200 begon het Vierkant zijn oorspronkelijke betekenis te verliezen en verscheen het als een hulp voor vrouwen tijdens de bevalling. Tegen de jaren 1400 werd het gebruikt om branden te blussen en in de 15e eeuw is het Vierkant een geneesmiddel voor krankzinnigheid. R.P. Kirchner (1602-1680) vond tijdens zijn reizen in Afrika dat de christelijke Ethiopiërs de Verlosser aanriepen door de vijf spijkers te noemen, waarmee hij aan het kruis was bevestigd: SADOR, ALADOR, DANET, ADERA, RODAS, een duidelijke verbastering van de vijf woorden op het Romeinse vierkant. In 1954 vonden archeologen die een oude Romeinse vindplaats bij Boedapest uitgroeven een Sator-vierkant op een dakpan uit de woning van een tweede eeuwse Romeinse provinciegouverneur.
Op een bouwterrein in Manchester, Engeland, groef een arbeider in 1978 een tweede-eeuwse Romeinse aardewerkscherf op, die delen van het Sator-vierkant vertoonde. Andere voorbeelden zijn gevonden in Portugal, Frankrijk en in Dura-Europos in Syrië. De zeer vroege verschijning van het Sator-vierkant, de geografische reikwijdte en het eeuwenlange gebruik ervan, getuigen van de populariteit en de kracht van de boodschap, hoe kunstzinnig die ook was versleuteld.
Zoals bij het Sator-vierkant betekende in die tijd niets in de christelijke kunst alleen dat, wat er wordt voorgesteld.
terug naar de vragenlijst
terug naar het weblog
^