Alfred Russel Wallace: eerherstel voor de 'vergeten Darwin'
door Paul Q. de Vries
Trouw, 23 maart 2019
Zeg evolutietheorie en iedereen denkt aan Charles Darwin. Maar de theorie had twee vaders. De andere was Alfred Russel Wallace (1823-1913). Wallace is niet bekend bij het grote publiek, maar heeft een trouwe schare bewonderaars, die hem voor de vergetelheid willen behoeden.
Alfred Russel Wallace
Britse natuuronderzoeker
"Het boek heeft een ongelofelijk precieze stijl en is na al die tijd nog altijd leesbaar. Het is de perfecte combinatie van avontuur en filosofische bespiegeling," zegt Alexander Reeuwijk, auteur van boeken over reizen en natuurlijke historie.
Reeuwijk leerde het werk van Wallace kennen toen hij een boek schreef over de geschiedenis van de evolutietheorie, dat 'Darwin, Wallace en de anderen' zou gaan heten. Zoals zovelen die het levensverhaal van Wallace lazen, viel hij als een blok voor de autodidact, afkomstig uit een met geldproblemen kampende familie, die de wijde wereld in trok, om wat Darwin het 'mysterie der mysteries' noemde te ontrafelen: de oorsprong van de diersoorten.
Daarvoor verzamelde Wallace 125.000 vogels, vlinders, schelpen, zoogdieren en meer. Om te bestuderen én om te verkopen voor de financiering van zijn expedities. Zijn eerste collectie legde Wallace aan in het Amazonegebied in Zuid-Amerika, waar hij van 1848 tot 1852 rondreisde. Die verzameling ging jammerlijk verloren toen op de terugreis naar Engeland brand uitbrak op zijn schip en iedereen de reddingsboten in moest. Reeuwijk: "Een enorme ramp natuurlijk, na vier jaar zwoegen in het oerwoud, maar ook een zegen. Want nu moest Wallace opnieuw op reis en gaan verzamelen. Hij koos voor Zuidoost-Azië en daar zou hij zijn grootste ontdekkingen doen."
Koortsdroom
Brutale natuuronderzoekers in de negentiende eeuw twijfelden aan het religieuze dogma dat God elke soort slak, vis of vogel individueel geschapen zou hebben en dat ze onveranderlijk waren. Noties van evolutie, toen nog 'transmutatie van soorten' geheten, hingen in de lucht. Maar hoe dat proces zou werken, wat het mechanisme was, was nog onbekend.
De doorbraak kwam voor Wallace in een koortsdroom toen hij in 1858, overvallen door malaria, gestrand was op de Molukken. Diersoorten, zo bedacht hij, hebben te maken met roofdieren, ziekten, honger en andere omgevingsinvloeden. Alleen 'the fittest would survive'. Dieren met eigenschappen die hun overleven en voortplanten bevorderen, worden als het ware door de natuur 'geselecteerd'. Dit proces levert optimaal aangepaste soorten op en nieuwe soorten die zich afsplitsen van hun voorouders. Het mechanisme van evolutie is: natuurlijke selectie.
"Een baanbrekend inzicht," zegt Reeuwijk, "vergelijkbaar met de stelling van Copernicus dat de zon niet om de aarde draait, maar andersom. Dat Wallace het artikel dat hij na zijn koortsaanval schreef, nu uitgerekend naar Darwin moest sturen!"
Wallace en Darwin correspondeerden al een paar jaar. Wilt u hier eens naar kijken, vroeg Wallace nu aan Darwin, en als het u wat lijkt, wilt u het dan doorsturen naar Charles Lyell? De eminente geoloog Lyell had zich positief uitgelaten over een eerder artikel van Wallace. Ongetwijfeld hoopte Wallace dat Lyell dit nieuwe stuk ergens ter publicatie zou aanbieden. Wallace schreef er in zijn onschuld nog bij te hopen, dat het idee voor Darwin net zo nieuw was als voor hem.
Dat was het niet. Darwin zat al twintig jaar, sinds hij terug was van zijn reis met de Beagle (1831-1836), te broeden op zijn theorie van evolutie door natuurlijke selectie. Hij was eindeloos veel bewijs aan het verzamelen en aarzelde met publiceren, omdat zijn ideeën lijnrecht tegen het gangbare, religieuze wereldbeeld ingingen. Maar nu dreigde hij ingehaald te worden door deze Wallace!
"Wallace aarzelde niet, hij had niets te verliezen," zegt Reeuwijk. "Hij had niet zoals Darwin vrienden in hoge kringen, geen positie van aanzien, geen ontzag voor religieuze gevoeligheden. Stel je voor dat Wallace zijn stuk direct naar een wetenschappelijk tijdschrift had gestuurd, in plaats van naar Darwin. Dan hadden we het nu misschien niet gehad over Darwinisme maar over Wallacisme."
Darwin, in shock, werd te hulp geschoten door zijn vrienden Lyell en Joseph Hooker, een botanist. Ze regelden dat het artikel van Wallace en een haastig samenraapsel van Darwins ideeën, samen werden voorgelezen op een bijeenkomst van de Linnean Society. Wallace werd niets gevraagd. Een jaar later, in 1859, kwam eindelijk Darwins 'On The Origin of Species' uit, veel eerder en een stuk korter dan hij altijd voor ogen had gehad. Toen Wallace drie jaar later uit het oerwoud naar huis terugkwam, was Darwins boek al een geruchtmakende bestseller.
Scheidslijn
Wallace lijkt nooit enige jaloezie jegens Darwin gekoesterd te hebben. Hij droeg 'Het Maleise Eilandenrijk' in 1869 zelfs aan Darwin op. Wallace had ook meer om trots op te zijn dan alleen de evolutietheorie. Reeuwijk: "Hij is de grondlegger van de biogeografie, de studie naar de distributie van diersoorten. Hij ontdekte een soort scheidslijn die de fauna van Indonesië in twee groepen verdeelt." In het westen de aan Aziatische dieren verwante soorten, in het oosten de meer aan Australië gelieerde dieren. Die lijn heet nu de Wallacelijn, het overgangsgebied tussen die twee domeinen (onder meer Sulawesi en de Molukken) wordt Wallacea genoemd.
In zijn boek 'Reizen tussen de lijnen' gaat Reeuwijk op zoek naar de Wallacelijn. "Wallace ontdekte die lijn door gewoon goed te kijken naar de natuur. Hij kon niet weten dat daar twee aardplaten elkaar tegenkomen. Hij zag de lijn met name in de verschillen tussen de vogels van Bali en Lombok, eilanden die vlak bij elkaar liggen maar aan weerskanten van de lijn. Dat is geniaal."
De 22 boeken en duizend artikelen die Wallace schreef, beperkten zich niet tot de natuurhistorie. Hij schreef ook over landhervormingen, socialisme en vrouwenkiesrecht. Reeuwijk: "Het valt mij altijd op in de natuurhistorische bibliotheek van Artis: alle boeken van Darwin kunnen in één kast, dat is een homogeen natuurhistorisch oeuvre. Maar Wallace was een broodschrijver en publiceerde in allerlei categorieën. Neem een boek als 'Is Mars habitable?' (Is Mars bewoonbaar?) In welke kast bewaar je dat?'
Historisch onrecht
De eclectische combinatie van rollen en hoedanigheden die Wallace in zich verenigde, is ook te lezen op zijn grafsteen in Broadstone, Engeland (Wallace overleed in 1913): 'Naturalist - Scientist - Explorer - Writer - Social campaigner - Humanitarian'. De tekst komt van een andere Wallace-bewonderaar, de Britse zoöloog en evolutiebioloog George Beccaloni. "Toen ik in 1998 met mijn vrouw het graf van Wallace bezocht, lag het er vervallen en overwoekerd bij. Ik heb het A.R. Wallace Memorial Fund opgericht om zijn graf te restaureren."
Daarmee ontstond de missie om het 'historische onrecht', zoals Beccaloni de onbekendheid van Wallace noemt, ongedaan te maken. "Tijdens mijn studie biologie werd hij niet één keer genoemd. Veel van zijn specimens worden bewaard in het Natural History Museum in Londen, maar sommige conservatoren hadden nog nooit van hem gehoord. Iemand die zo veel heeft betekend heeft voor de wetenschap!"
Beccaloni begon het Wallace Correspondence Project, waarmee hij de correspondentie van Wallace opspoort en digitaliseert. "De documenten zijn verspreid over 118 instituten over de hele wereld. Als we de ideeën van Wallace goed willen begrijpen, moeten we al zijn brieven, aantekeningen en manuscripten openbaar maken."
Spiritualist
Een kant van Wallace die Beccaloni niet noteerde op de grafsteen, is 'spiritualist' of 'spiritist'. Later in zijn leven ontwikkelde Wallace een bijzondere interesse in het bovennatuurlijke en woonde hij seances bij. Dat was in die tijd niet ongewoon, maar beschadigde wel zijn reputatie bij zijn wetenschappelijke collega's. Tot groot verdriet van Darwin ging hij zelfs beweren, dat de evolutie van de menselijke geest wel gestuurd moest worden door een 'Overruling Intelligence', een alom heersende geest.
"Wallace krijgt nog steeds veel kritiek op zijn spirituele opvattingen," zegt Beccaloni. "Maar hij was rationeler dan veel gelovige mensen. Hij had een open geest, die niet terugschrok voor controversiële onderwerpen. Zijn benadering was ook hier wetenschappelijk, hij wilde het bovennatuurlijke natuurlijk maken. Uiteindelijk doet het niets af aan zijn wetenschappelijke verdiensten, net zo min als wanneer hij christelijk was geweest."
Indonesië
Beccaloni wakkert met enkele geestverwanten de interesse voor Wallace in Indonesië aan. Uit eigen onderzoek concludeert hij dat Wallace zijn koortsvisioen, waarin hij op het idee van natuurlijke selectie kwam, moet hebben gehad in het dorpje Dodinga, op Halmahera in de Molukken. Lokale autoriteiten willen er een monument plaatsen en twee wegen omdopen tot Jalan Wallace en Jalan Evolusi. "Best bijzonder, in een islamitisch land. Ze doen daar niet zo moeilijk over evolutie. Ze accepteren dat dieren evolueren, en houden vol dat dat niet geldt voor mensen."
Wallace verstuurde zijn essay naar Darwin vanaf Ternate, een eiland verderop. "We denken dat we de plek hebben gevonden waar zijn huis stond. Met lokale mensen willen we het huis weer opbouwen om er een museum over Wallace van te maken. In totaal worden op tien plekken in de regio monumenten voor Wallace overwogen. In Singapore denken ze aan een standbeeld van Wallace en zijn Maleise assistent Ali. In het Tangkoko-natuurpark op Sulawesi is eind februari een enorme buste onthuld van Wallace."
Het is voor de Indonesiërs niet moeilijk om Wallace in het hart te sluiten. Beccaloni: "Hij heeft veel gedaan om de unieke fauna van Indonesië op de kaart te zetten. Diverse dieren zijn door Wallace ontdekt en naar hem vernoemd, waaronder een paradijsvogel, een vliegende kikker en een reuzenbij. Daarnaast heeft Wallace zich nooit als een nare koloniaal gedragen. Hij schreef met respect over de volkeren waar hij te gast was."
Bescheidenheid
Die kenmerkende bescheidenheid van Wallace wordt onderstreept door de Britse schrijver en reiziger Redmond O'Hanlon. "Wallace liep daar niet rond alsof hij een god was. Hij zag de lokale mensen niet als wilden die lager op de ontwikkelingsladder stonden, zoals veel van zijn tijdgenoten." O'Hanlon voer in 2009 voor het VPRO-programma 'De Reis van de Beagle' mee op het schip dat de expeditie van Darwin nog eens over deed. Daarna was hij op televisie met 'O'Hanlons Helden', waarin hij de sporen volgde van negentiende-eeuwse ontdekkingsreizigers.
Wallace is zijn grootste held. "Hij introduceerde een heel nieuw genre in de reisliteratuur, door over gewone mensen te schrijven. Zijn metgezellen, dorpelingen, winkeliers, assistenten zoals Ali. In 'Het Maleise Eilandenrijk' ga je die mensen echt zien. Hij werd niet beperkt door zijn klasse. Darwin vermeldt in zijn reisverslag alleen de kapitein van de Beagle en verder niemand aan boord. Het was voor iemand van zijn komaf not done om het personeel te benoemen."
Wallace was niet alleen bescheiden, je zou hem, thuis in Engeland, zelfs verlegen kunnen noemen. "Bijvoorbeeld in de omgang met vrouwen", zegt O'Hanlon. "Hij had ook een hekel aan de publieke ceremonies waar hij heen moest als hij weer eens een onderscheiding kreeg. Ook al bracht zijn roem hem in aanraking met de hogere kringen, hij hield ongetwijfeld nog altijd zijn vork op de verkeerde manier vast."
Jeuk
Als schrijver en reiziger was Wallace echter onverschrokken. O'Hanlon, sprekend uit zijn eigen ervaringen in het regenwoud van Borneo: "Het regent al vijf dagen. Er hangt permanent een wolk vliegen om je hoofd. Je wordt gebeten, gestoken, je hele lijf jeukt en je voelt koorts opkomen. In zulke situaties dacht ik graag aan Wallace: hij had geen poedertjes, geen Gore-Tex wandelschoenen. Hoe kon hij zich concentreren en schrijven? Hij klaagde nooit. Als hij ontstoken voeten had, vond hij dat vooral lastig omdat hij dan niet achter de vlinders aan kon die hij voorbij zag fladderen."
Onbevooroordeelde belangstelling
Op de vraag wat het meest bewonderenswaardig was aan Alfred Russel Wallace, zeggen Reeuwijk, Beccaloni en O'Hanlon alle drie: zijn totale toewijding aan de wetenschap. O'Hanlon: "Wat je bij alle negentiende-eeuwse natuuronderzoekers ziet, maar het meest bij Wallace, is een innerlijk vuur, waaruit moed en doorzettingsvermogen kwamen. Hij had een intense belangstelling voor de wereld, voor de natuur. Hij vond de wereld boeiender dan zichzelf. Dat is buitengewoon inspirerend."
terug naar Godsdienst en Wetenschap
terug naar het weblog
^