Bisschop Wulfila's bijbelvertaling

Hieronder volgt een uitvoerige, wetenschappelijk neutrale bespreking van de Gotische termen voor 'geest', 'ziel' en 'lichaam', inclusief etymologie, semantiek, bronnen en cultuurhistorische context.
(Bron: ChatGPT, door mij bijgewerkt)

1. Inleiding
Het Gotisch is de vroegste, op schrift overgeleverde Germaanse taal (4e eeuw n.Chr.), vooral bekend door de Gotische bijbelvertaling uit het Oudgrieks van bisschop Wulfila (Ulfilas). Die tekst is van enorme waarde voor de historische taalkunde: ze biedt niet alleen de vroegste getuigenis van een Germaanse taal, maar ook de vroegste systematische, schriftelijke weergave van Germaanse begrippen, zoals die voor ziel, geest en lichaam, in een christelijke context.
Omdat het Gotisch vrijwel uitsluitend in Bijbelteksten is overgeleverd, krijgen de woorden voor ziel en geest een sterke Bijbelse en dus Griekse kleuring. Toch zijn de woorden zelf Germaans in oorsprong, en dus belangrijk voor het begrijpen van oudere Germaanse concepten.

In dit overzicht worden de belangrijkste termen systematisch besproken:
- ‘saíwala' → ‘ziel’
- 'ahma' → ‘geest’ (algemene/menselijke geest)
- 'weihs ahma' → ‘Heilige Geest’
- 'gastus' → ‘geestverschijning, demon’ (beperkt)
- 'leik' → ‘lichaam’ (fysieke gestalte, soms ‘lijk’)
- poëtische of secundaire termen (beperkt in het Gotisch)

Daarnaast volgt context over de culturele en religieuze achtergrond van deze begrippen.

2. De Gotische term voor ‘ziel’: ‘saíwala’

2.1 Vorm en etymologie
- Gotisch: ‘saíwala’
- Proto-Germaans: 'saiwalō'
- Verwanten: 'Oudengels ‘sāwol’, 'Oudhoogduits ‘sē(u)la’, 'Oudnoords ‘sála’, 'Nederlands ‘ziel’, 'Duits ‘Seele’, Zweeds ‘själ’
Het woord is oer-Germaans, met vermoedelijk een etymologische relatie tot ideeën van ‘zee’ ('saiwa') of vloeibaarheid (helderziende doet de ziel zich voor als een gekleurde, beweeglijke uitstraling). In ieder geval is het in alle Germaanse talen het primaire woord voor de menselijke 'ziel'.

2.2 Betekenis in het Gotisch
In de Gotische Bijbel is 'saíwala' de vaste vertaling van Grieks ψυχή (psuchê).
Betekenisgebieden:
- de menselijke ziel als levensprincipe
- de innerlijke mens die kan worden gered of verdoemd
- de zetel van emotie en verlangen
- soms: het leven zelf (levenskracht)

Voorbeeld uit de Gotische Bijbel:
“þatei ni baíra saíwala swaleiks waila…” – “opdat de ziel niet zulk leed draagt…”
De Gotische ziel is dus primair psychisch-existentiëel: het innerlijk zelf, dat kan leven, lijden en behouden worden.

2.3 Culturele context
De Gotische term is niet christelijk van oorsprong: Wulfila nam een bestaand Germaans zielsbegrip over en paste dit toe op christelijke opvattingen.
Belangrijke betekenis: de Germaanse volkeren kenden een ‘ziel’ als een soort levenskern, die niet identiek is aan ‘geest’. Dit onderscheid wordt in het Gotisch duidelijk bewaard.

3. De Gotische term voor ‘geest’: ‘ahma'

3.1 Vorm en etymologie
- Gotisch: ahma
- Proto-Germaans: 'anhmaz' of 'ahmaz'
- Verwanten: ' Oudnoords 'andi' (‘adem, geest’), ' Oudengels 'ēam, æm' (zeldzaam), ' Duits 'Atem' (‘adem’), ' Oudhoogduits 'āhum' (‘geest’), Zweeds: ‘ande’

De kernbetekenis is adem, levensadem, wat in vele tradities verbonden is met ‘geest’.

3.2 Semantiek in het Gotisch
In de Wulfilabijbel vertaalt 'ahma' meestal het Griekse πνεῦμα (pneuma).

Betekenissen:
- adem
- geestkracht
- menselijke geest/innerlijke doelgerichtheid
- etherisch- kracht
- het goddelijke ‘bezielende’ principe
- de Heilige Geest (in combinatie: 'weihs ahma')

Voorbeeld (menselijke geest):
'ahma mans' - ‘de geest van de mens’
De Gotische 'ahma' is dus het equivalent van Oudengels 'gāst' vóór de christelijke, theologische specialisering.

3.3 ‘Geest’ versus ‘ziel’ in het Gotisch
Het onderscheid in de Wulfilabijbel is consequent:

| Grieks | Gotisch | Nederlands |
| ψυχή (psuchê) | 'saíwala' | ziel |
| πνεῦμα (pneuma) | 'ahma' | geest/Geest |

Dit toont een vroege Germaanse tweedeling tussen twee psychische lagen.
‘saíwala': de zielsidentiteit
‘ahma': adem of geestkracht als werkzaam deel

4. De Heilige Geest: 'weihs ahma'

4.1 Vorm
- Gotisch: weihs ahma
(weihs: ‘heilig, gewijd’)

4.2 Betekenis
Dit is de standaardvertaling van Grieks 'τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον'.
De Goten gebruikten dus geen zelfstandig woord als ‘Geest’ (zoals later ‘Ghost/Geist/Heilige Geest’), maar een samenstelling van heilig + geest. Dit sluit nauw aan bij oudere Germaanse patronen van heilige termen.

4.3 Semantisch bereik
Weihs ahma omvat:
- goddelijke inspiratie
- kracht van heiliging
- geestelijke werking
- christelijk trinitair begrip
Het woord heeft in het Gotisch geen pre-christelijke tegenhanger; het is een typisch christelijke innovatie in de Gotische taal.

5. De term 'gastus' (minder frequent; ‘spook’, ‘demon’)

5.1 Vorm en oorsprong
- Gotisch: gastus
- Verwant aan: 'Oudengels ‘gāst', ' Oudnoords 'gestr' (ander betekenisveld), ' Duits ‘Geist', ' Nederlands 'geest'

5.2 Functie in het Gotisch
'gastus' komt weinig voor in de Gotische bijbel en lijkt zelden te worden gebruikt voor de menselijke geest. De reden is duidelijk:
- ‘ahma' werd al gebruikt voor de Bijbelse ‘geest’.
- ‘gastus' behield een oudere, meer demonologische betekenis.

Waar 'gastus' voorkomt, verwijst het meestal naar: geestverschijningen, onheilbrengende geesten, demonische entiteiten. Het woord is belangrijk omdat het laat zien dat het Gotisch net als andere Germaanse talen een dubbel systeem voor ‘geest’ kende:

| Soort geest | Term |
| innerlijke/levenskracht | 'ahma' |
| verschijning/bovennatuurlijk wezen | 'gastus' |

Deze tweedeling ontwikkelde zich later in het Duits en Nederlands (Geist/geest).

6. De Gotische term voor ‘lichaam’: 'leik'

6.1 Vorm en etymologie
- Gotisch: leik
- Proto-Germaans: 'līkamaz'
- Verwanten: ' Oudengels ‘līc', ' Oudhoogduits ‘līh', ' Oudnoords ‘lík', ' Nederlands ‘lijk', ' Duits 'Leichnam'
In de meeste moderne talen betekent het woord ‘lijk’ levenloos lichaam, maar oorspronkelijk betekende het lichaam in het algemeen.

6.2 Betekenis in het Gotisch
In de Gotische Bijbel vertaalt 'leik' vaak Grieks σῶμα (sōma).

Betekenisvelden:
- het levende lichaam
- het fysieke lichaam van Christus
- het dode lichaam (contextueel)
De betekenis versmalling ‘lichaam → lijk’ is een latere ontwikkeling.

Voorbeeld:
'leik mans' - “het lichaam van de mens”

6.3 Culturele achtergrond
De Goten kenden, zoals veel Indo-Europese volkeren, een opvatting van het lichaam als:
- fysieke drager van de ziel
- sterfelijk en vergankelijk
- middelpunt in het religieuze ritueel (begrafenis, identiteit van de overledene)
Daardoor was 'leik' een neutrale term met zowel levende als dode betekenissen.

7. Mogelijke secundaire of contextuele termen
Het Gotisch beschikt, anders dan Oudnoords of Oudengels, over weinig literair-poëtisch materiaal. Daardoor zijn er weinig alternatieve metaforen. Toch zijn er sporen:

7.1 'fraujinassus leikis' (‘menselijke natuur’ - theologisch)
Soms wordt 'leik' onderdeel van langere combinaties die verwijzen naar de lichamelijke of menselijke natuur.

7.2 'gaumjan' (werkwoord: ‘bemerken, bewust zijn’)
Dit woord raakt de semantiek van de ‘geest’, maar is geen zelfstandig woord voor psyche.

7.3 'hugjan' (heugen, denken)
Het werkwoord is afgeleid van een Indo-Europese wortel 'keugh-' en verwant aan Oudnoords 'hugr'.
Het Gotisch heeft echter geen zelfstandig naamwoord 'hugr' zoals in het Oudnoords.

8. Vergelijkende analyse: ziel - geest - lichaam in het Gotisch

8.1 Heldere drieledigheid
Het Gotisch maakt in de Bijbelvertaling een zeer duidelijk onderscheid:
- Ziel ('saíwala') → psychesubstraat, identiteit, drager van redding
- Geest ('ahma', en religieus 'weihs ahma') → ademkracht, geestelijke werkzaamheid
- Lichaam ('leik') → fysieke gestalte
Dit onderscheid is veel duidelijker dan in de Germaanse heidense tradities, dankzij Wulfila’s consequente vertaalwijze.

8.2 De Gotische psychologische terminologie is Grieks geïnspireerd
Doordat Wulfila bijna letterlijk de structuur van het Grieks volgde, is de Gotische filosofische terminologie de oudste Germaanse weerspiegeling van het Griekse onderscheid tussen:
- 'psychê'
- 'pneuma'
- 'sarx/sōma'

8.3 Plaats binnen het Germaanse wereldbeeld
Toch zijn de woorden zelf Germaans:
- De 'ziel' is oer-Germaans.
- De 'geest' ('ahma') is ook Germaans, maar kreeg een nieuwe, religieuze betekenis.
- Het 'lichaam' ('leik') is volledig Germaans en verwant aan de oudste Germaanse terminologie voor de menselijke vorm.
De Gotische christelijke taal creëerde dus een synthese tussen Grieks-christelijke en Germaanse antropologie.

9. Overzichtstabel

Modern begrip	Gotisch	Oorspronkelijke betekenis	Gebruik
Ziel	'saíwala'	identiteit, levenskern	vertaling van 'psuchê'
Geest (menselijk)	'ahma' (atman)	adem, geestkracht, onstoffelijke werkzaamheid	vertaling van ‘pneuma'
Heilige Geest	'weihs ahma'	goddelijke geestkracht	christelijk gebruik
Geestverschijning	'gastus'	verschijning, demonisch wezen	beperkt, oudere betekenis
Lichaam	'leik'	fysieke gestalte, soms lijk	vertaling van 'soma'

10. Slotbeschouwing

De Gotische woorden voor geest, ziel en lichaam vormen een uniek kruispunt tussen:
- oer-Germaanse psychologische termen,
- vroege christelijke vertaaltraditie,
- de oudste schriftelijke getuigenis van een Germaanse taal.

De kernwoorden zijn:
- saíwala → de ziel die leeft en behouden wordt
- ahma → de ademende geest, bron van leven en werkzaamheid
- weihs ahma → de goddelijke Geest
- leik → het lichaam, stoffelijke gestalte
- gastus → geestverschijning, demonisch of spookachtig

Samen laten ze een driedeling zien waarbij het Griekse onderscheid tussen pneuma, psyche en soma al vroeg in de Germaanse taalgeschiedenis werd verankerd.

terug naar geest, ziel en lichaam

terug naar het weblog

^