De oeroude levensboom wordt het Latijnse kruis
De afbeelding toont een mozaiek in de apsis van de Aartsbasiliek van Sint-Jan van Lateranen in Rome, de kathedrale kerk van het bisdom Rome en officiële kerkelijke zetel van de paus. Het is de oudste openbare kerk van Rome en de hoogst gerangschikte van de vier grote pauselijke basilieken. De mozaiek in de apsis toont Jezus boven het kruis en ernaast Maria en Johannes de Doper.
De basiliek is gebouwd op de plaats van het paleis van de Romeinse familie Laterani en werd in 324 n.Chr. door paus Silvester I ingewijd. Zij wordt ook wel de 'Moederkerk van de hele wereld' genoemd.
De afbeelding toont de levensboom: de gestileerde eikenblaadjes aan de stam en takken bovenin, en de gebruikelijke dieren om de levensboom heen, laten dit zien. De plaatsing van de blaadjes doet denken aan die van de Joodse menora, die ook de levensboom (de amandelboom) verbeeldt. De wortels van de boom onderaan zijn ook de vier rivieren in het Paradijs. Tegelijkertijd zien we Jezus erboven in de hemel, ernaast Maria en Johannes de Doper: een aanwijzing voor het kruis van Jezus' terechtstelling.
Uit de duif, de heilige geest, stromen water- of krachtstromen naar beneden die een bron vullen, waar de levensboom in groeit. Daardoor wordt deze levensboom, die het eeuwige leven weergeeft, ook met Jezus' leer over het eeuwige leven verbonden.
De oeroude levensboom verbeelde in het verre verleden het sterven van de god Tammuz in de herfst en de wederopstanding in de lente, waardoor de boom weer tot leven kwam, blaadjes en bloesem vormde en in de zomer vruchten voortbracht, waardoor de mens werd gevoed en zo - dank zij de boom - in leven bleef.
Door de overeenkomt met wat Jezus overkwam, werden beiden met elkaar verbonden.
Hiëronimus vertaalde de Bijbel in de Vulgaat tussen ongeveer 382 en 404 n.Chr. in opdracht van paus Damasus I. Hoewel hij begon met het vertalen van delen uit het Grieks, is het uniek aan de Vulgaat dat het Oude Testament uiteindelijk rechtstreeks uit het Hebreeuws werd vertaald in plaats van uit de Griekse Septuagint. Hiëronimus begon in 382 n.Chr. met het verbeteren van de Latijnse evangelietekst met behulp van Griekse manuscripten. Het grootste deel van de vertaling werd voltooid tussen 390 en 405 n.Chr.
De Vulgaat is de eerste grote Latijnse Bijbelvertaling die het Oude Testament direct uit het Hebreeuws vertaalde, wat destijds een belangrijk werk was, omdat de meeste vertalingen waren gebaseerd op de Griekse Septuagint (Wikipedia).
Tijdens zijn vertaalwerk vertaalde hij - onbewust, bewust of onder aandrang - het Griekse woord 'stauros' (paal) in het Latijnse 'crux' (kruis)... wat later door kunstenaars dankbaar werd aangegrepen om Jezus' terechtstelling aan een Latijns kruis uit te kunnen beelden.
De uitleg over het kruis in de apsis van de Sint-Jan van Lateranen in Rome.
(ChatGPT5, door mij bijgewerkt)
Context
In de apsis van de Basiliek van Sint-Jan van Lateranen (San Giovanni di Laterano) bevindt zich een groots mozaiek, waarvan het centrale motief een met juwelen versierd kruis is. Dit mozaiek is in verschillende fasen tot stand gekomen - het begon al in de 4e of 5e eeuw en kreeg zijn huidige vorm vooral in de 13e eeuw. De voorstelling heeft daardoor een aantal lagen van symboliek en theologische betekenis.
De betekenis van het kruis
1. Het kruis ‘is’ Christus
Het kruis is niet slechts een herdenkingssymbool, maar wordt in het mozaiek gepersonifieerd: het is Christus zelf, in zijn verheerlijkte en triomferende gestalte.
Zoals een beschrijving het verwoordt:
- In dit werk is het kruis Christus zelf.
- Het met juwelen versierde kruis drukt dus niet lijden uit, maar glorie, overwinning en goddelijke aanwezigheid.
2. Overwinning, verlossing en de Levensboom
Het kruis (dus Christus) wordt weergegeven als de Levensboom. Zijn plaatsing, de edelstenen en de levensstromen die uit de voet van het kruis komen, verwijzen naar het idee, dat door Christus’ dood en verrijzenis nieuw leven en herstel van de schepping mogelijk zijn.
Zoals in een pauselijke toelichting wordt samengevat:
“De schepping wordt voltooid in het paasmysterie: het kruis wordt de levensboom en het teken van de overwinning.”
Uit het kruis vloeien waterstromen waar dieren en herten uit drinken. Dit verwijst naar het paradijs van Genesis en de hemelse stad uit de Openbaring: het kruis herstelt de harmonie tussen God, mens en schepping.
3. Doop en het levenswater
Vanuit de voet van het kruis ontspringt een stroom die zich verdeelt in vier rivieren. Dat verwijst naar de vier rivieren van de Hof van Eden (Genesis 2:10-14) en naar Ezechiël 47, waar water uit de tempel stroomt dat leven geeft aan de wereld.
Dat water symboliseert de doop: uit de zijde van Christus aan het kruis vloeien de levenswateren van het geloof.
De dieren die drinken - vooral de herten - verwijzen naar Psalm 42:
“Zoals het hert verlangt naar stromend water, zo verlangt mijn ziel naar U, o God.”
Het mozaiek laat zo zien dat het kruis de bron is van het doopwater en dat de Kerk leeft van dit water dat uit Christus zelf voortkomt.
4. De Hemelse Jeruzalem en de Kerk
Onder het kruis is het Hemelse Jeruzalem afgebeeld, met muren van edelstenen, de aartsengel Michaël als beschermer en de apostelen Petrus en Paulus. Dit beeldt de Kerk uit - het volk dat door Christus’ kruis tot leven is gebracht en dat door zijn water leeft. De dieren, planten en rivieren eromheen tonen, dat niet alleen mensen, maar ook de hele schepping in dit verlossingswerk wordt betrokken.
Het kruis staat dus in het midden van het kosmische en geestelijke leven: bron van heil, kern van de Kerk, fundament van de herschepping.
5. De Drie-eenheid
In het mozaiek staat boven het kruis het gelaat van Christus, daaronder de duif van de Heilige Geest en oorspronkelijk was ook de hand van God de Vader zichtbaar (later vervangen). Zo wordt het kruis het punt waar de Drie-eenheid zich openbaart: de Vader die zijn Zoon zendt, de Zoon die zich opoffert en de Geest die als levenswater uitvloeit.
Het kruis is dus niet enkel een object van verlossing, maar ook openbaring van Gods innerlijke leven.
6. Oudtestamentische en nieuwtestamentische samenhang
Het mozaiek gebruikt de typologie die in de middeleeuwse theologie gebruikelijk was: wat in het Oude Testament werd aangekondigd - de Levensboom, de rivieren van Eden, het paradijs - vindt zijn vervulling in Christus’ kruis. De kruisscène toont zo het verloop van de heilsgeschiedenis: van schepping tot herschepping.
Beeldtaal en symbolen
| Beeldelement | Betekenis |
|---|---|
| Met juwelen versierd kruis | Teken van overwinning en heerlijkheid; Christus’ verheerlijkt |
| Waterstromen uit de voet van het kruis | Levenswater; de doop; vernieuwing van de wereld. |
| Herten en dieren | Gelovigen die dorsten naar God (Ps. 42). |
| Phoenix op een palm | Symbool van opstanding en eeuwig leven. |
| Hemelse stad met muren van edelsteen | De Kerk, het hemelse Jeruzalem. |
| Apostelen Petrus en Paulus | Grondleggers en getuigen van het geloof. |
| Duif van de Heilige Geest | De Geest die leven geeft en uit het kruis voortvloeit. |
| Gelaat van Christus bovenaan | De verheerlijkte Heer die regeert over hemel en aarde. |
Theologische betekenis (neutraal-wetenschappelijke duiding)
Vanuit historisch en theologisch perspectief vertegenwoordigt het mozaiek een complex geheel van betekenissen:
- Het kruis is veelduidig: het betekent tegelijk offer, overwinning, bron van leven, symbool van de Kerk en hernieuwing van de kosmos.
- De voorstelling drukt het geloof uit dat Christus’ dood en verrijzenis niet alleen individuele verlossing brengen, maar de hele schepping herstellen: natuur, mensheid, hemel en aarde.
- Oudchristelijke motieven (zoals de Levensboom, de rivieren van Eden en de phoenix) worden geherinterpreteerd in een christelijke samenhang: het kruis is de nieuwe Levensboom.
- De Kerk is in dit beeld niet enkel een gemeenschap van mensen, maar het mystieke lichaam dat leeft van de levensstromen van Christus.
- De nadruk op water en doop herinnert eraan, dat nieuw leven uit het kruis voortkomt - de gelovige wordt door de doop deel van dat leven.
- Het kruis staat in het middelpunt van tijd, geschiedenis en kosmos: de schepping begint bij God, wordt verwond door de zondeval en wordt hersteld door Christus aan het kruis.
Waarom juist hier?
De Sint-Jan van Lateranen is de kathedraal van de paus en draagt de titel ‘moeder en hoofd van alle kerken van Rome en van de wereld.’ Het is dus gepast dat haar apsismozaiek het kruis toont als de bron van het leven van de Kerk.
Het mozaiek, dat in de 13e eeuw (onder paus Nicolaas IV) zijn definitieve vorm kreeg, bouwde voort op de oudste lagen uit de vroegchristelijke tijd. Dat onderstreept dat de symboliek van het kruis - als levensboom en bron van water - al vroeg deel uitmaakte van de theologie van Rome.
Samenvatting
Het kruis in de apsis van de Sint-Jan van Lateranen is niet enkel een decoratief motief, maar een theologische en kosmologische stelling:
- Christus’ kruis is de bron van leven en verlossing.
- Uit het kruis vloeit het water dat de Kerk voedt en de wereld vernieuwt.
- De schepping zelf vindt verlossing en harmonie terug in dit teken.
- De Drie-eenheid wordt zichtbaar: Vader, Zoon en Geest werkzaam in het kruisgebeuren.
- De Kerk wordt getoond als de gemeenschap, die leeft van deze goddelijke bron.
Het mozaiek vormt zo een visuele samenvatting van de christelijke heilsgeschiedenis: van schepping, val, verlossing tot herschepping - alles verenigd in het kruis van Christus, dat in de apsis straalt als levensboom, bron van levenswater en teken van eeuwige glorie.
terug naar het overzicht
^