Harald Merckelbach - Niet het brein, maar de mens!
Door: Marcel Hulspas; gepubliceerd in De Pers, 18-08-2011
Steeds vaker beweren hersenonderzoekers dat ze ons gedrag kunnen voorspellen op basis van hersenscans. De 'ik' zou slechts een illusie zijn. Harald Merckelbachs brein stoort zich enorm aan dat soort pretenties.
De Groningse psycholoog Douwe Draaisma nam neurowetenschapper Dick Swaab onlangs flink op de korrel. Swaab zou, aldus Draaisma, in zijn populaire boek 'Wij zijn ons brein' de grenzen van zijn vak uit het oog verliezen en zich veel te gemakkelijk uitlaten over strafrecht en filosofische kwesties. Draaisma: "Meer dan een huppeltje is het voor hem niet om van de late rijping van de prefrontaalkwab terecht te komen bij de berechting van pubers."
Volgens de Maastrichtse hoogleraar Harald Merckelbach zijn zulke uitstapjes naar andermans vakgebied niet uniek voor Swaab; veel meer neurologen menen dat ze, dankzij hun kennis van het brein, antwoorden kunnen geven op maatschappelijke en filosofische vragen: "Neem het experiment van Duitse onderzoekers dat een tijdje geleden met veel tamtam werd gepresenteerd. Ze vonden dat stedelingen grotere emotionele problemen hadden met lastige rekenopgaven. Hersenscans zouden dat aantonen. Stedelingen zouden 'dus' stressgevoeliger zijn - en dat zou moeten verklaren waarom geestesziekten als schizofrenie vaker optreden in steden."
Wat is daar mis mee?
"Je kunt op basis van een correlatie tussen hersenactiviteit en stadse achtergrond geen uitspraken doen over een causale keten. Het zou mij geen moeite kosten om artikelen aan te halen waarin wordt aangetoond dat hogere amygdala-activiteit, wat volgens de onderzoekers duidt op stress, tot sterkere geheugensporen leidt. Dan wordt de interpretatie: wie in de stad woont, zal tijdens stress kunnen beschikken over een beter geheugen. Of neem deze: op het platteland wordt meer zelfmoord gepleegd. Dan kun je de resultaten als volgt herinterpreteren: wie op het platteland woont loopt een groter risico zelfmoord te plegen door verminderde amygdala-activiteit tijdens stress."
Toptijdschrift Nature accepteerde dat onderzoek wel...
"Het lijkt het erop alsof de kritische zin daar afneemt zodra een manuscript de combinatie bevat van fMRI en een grote aandoening als schizofrenie. Er is een soort monsterverbond tussen wetenschappers die in Het Grote Blad willen komen en beseffen dat zoiets kan als ze hun onderzoek framen in termen van een Grote Aandoening, en Nature dat zich goed realiseert dat het dit type onderzoek is waarover populaire bladen en de bloggers graag schrijven."
Neuro-imagers en neurologen die beweren dat gedragingen veroorzaakt worden door specifieke hersendelen, moeten daarbij natuurlijk de rol van een overkoepelend 'ik', of van vrije wil, zoveel mogelijk bagatelliseren.
"Ze denken inderdaad dat gedrag teruggaat op, of te herleiden is tot, hersenstructuren. En dat ze dus zonder concepten als intentie, bewustzijn en wil kunnen. En dat ze daarom rechtswetenschappers de les kunnen lezen als zij zich wél beroepen op een concept als intentie: 'u had de opzet om te doden'. Kijk, ik vind dat elke verstandige wetenschapper reductionist moet zijn, maar nog belangrijker is dat hij/zij denkt in termen van causaliteit. Dát is waar we zicht op willen krijgen. En dan staat voor mij niet vast dat je - om maar bij het voorbeeld te blijven - eerst een ontregeld stress-systeem in de hersenen hebt en dan schizofrenie, in plaats van vice versa. Ik vind dat neuro-imagers zich er vaak met een jantje-van-leiden van afmaken als het om zulke causaliteitskwesties gaat."
In de VS zwaaien advocaten al met dergelijke plaatjes: mijn cliënt is onschuldig! Het was zijn brein!
"Ik heb dat in de Nederlandse rechtszaal nog niet gezien, maar dat is een kwestie van tijd. In de VS draaien hele MRI-machines op het geld van verdachten en hun advocaten. In ons land roepen mensen als Victor Lamme heel hard dat pedoseksuelen in de scanner moeten. Want dan zou je kunnen zien of ze recidive-gevaarlijk zijn. Dus het is een kwestie van tijd."
Kunnen we nog terug naar het klassieke mensbeeld van een 'ik' die verantwoordelijk is voor zijn daden?
"Dat is nergens voor nodig. We kunnen aan pragmatisch reductionisme doen. Soms valt er een verklarende winst te boeken door reductie te plegen, door in het brein te kijken. In veel andere gevallen is dat nog maar zeer de vraag. In het forensische domein zijn we vooralsnog meer geholpen met psychologische tests. Daar zit geen mensbeeld achter. Behalve de overweging dat psychologie de wetenschap is van het gedrag en hoe je dat het beste kunt voorspellen. Op dat vlak heb je aan fMRI's erg weinig."
Harald Merckelbachs 'De Leugenmachine' is verschenen bij Uitgeverij Contact en kost 29,95 euro.
terug naar de vragenlijst
^