De ‘Axiale Tijd’
(ChatGPT5, door mij bijgewerkt)
1. Achtergrond van Karl Jaspers en het begrip ‘Axiale Tijd’
De term ‘Axiale Tijd’ (Achsenzeit) werd ingevoerd door de Duitse filosoof en psychiater Karl Jaspers (1883-1969) in zijn boek 'Vom Ursprung und Ziel der Geschichte' (1949). Jaspers trachtte in dit werk een 'filosofie van de geschiedenis' te ontwikkelen, waarin hij zocht naar de grote, algemene lijnen in het menselijk verleden. Hij stelde de vraag: is er een moment in de menselijke geschiedenis dat beslissend is geweest voor de geestelijke en culturele ontwikkeling van de mensheid als geheel?
Zijn antwoord luidde: ja, en dat moment plaatste hij in de periode 800-200 v.Chr., met een hoogtepunt rond de 6e eeuw v.Chr. Hij noemde dit de 'Achsenzeit' omdat dit volgens hem een ‘draaipunt’ of as van de geschiedenis was. Alles wat daarna gebeurde - filosofie, religie, wetenschap, ethiek, kunst - zou op een of andere manier teruggaan op de geestelijke en culturele doorbraken van die periode.
2. Wat gebeurde er in de Axiale Tijd?
Jaspers constateerde dat er in verschillende, onderling nauwelijks verbonden beschavingen toch overeenkomstige ontwikkelingen plaatsvonden. Zonder onderlinge, rechtstreekse beïnvloeding, ontstonden in China, India, Iran, Palestina en Griekenland nieuwe vormen van denken, die de basis legden voor vrijwel alle latere spirituele en intellectuele tradities.
Belangrijke centra volgens Jaspers:
1. China
- Confucius (Koeng foe tse) (551-479 v.Chr.) en Lao tse (waarschijnlijk 6e eeuw v.Chr.)
- Ontwikkeling van het confucianisme en daoïsme
- Gericht op ethiek, orde, harmonie en de plaats van de mens in kosmos en samenleving
2. India
- De Upanishads (6e-5e eeuw v.Chr.) en de leer van karma, samsara en moksha
- De historische Boeddha, Siddhartha Gautama (ca. 563-483 v.Chr.)
- Mahavira (ca. 599-527 v.Chr.), grondlegger van het jaïnisme
- Een verschuiving van rituele vroomheid naar innerlijke ervaring, meditatie en bevrijding
3. Iran
- Zarathustra (Grieks Zoroaster, vermoedelijk 7e-6e eeuw v.Chr.)
- Strijd tussen goed en kwaad, morele verantwoordelijkheid van de mens
4. Palestina (Israël/Juda)
- De profeten: Jesaja (8e-7e eeuw), Jeremia (7e-6e eeuw), Ezechiël, Deutero-Jesaja (6e eeuw)
- Kritiek op ritueel en offercultus, nadruk op gerechtigheid, innerlijke zuiverheid en een persoonlijke God
5. Griekenland
- Presocratische filosofen: Thales, Anaximander, Heraclitus, Pythagoras, Parmenides
- Socrates (469-399 v.Chr.), Plato, Aristoteles (4e eeuw v.Chr.)
- Ontwikkeling van rationeel denken, logica, filosofie, politieke theorie en wetenschap
3. Kenmerken van de Axiale Tijd
Volgens Jaspers zien we in deze periode:
- Individueel bewustzijn: de mens ervaart zichzelf als individu tegenover het universum en tegenover God of het absolute.
- Universele ethiek: morele waarden worden onafhankelijker van traditie en ritueel, en meer verbonden met geweten, rede of een hogere orde.
- Reflectie en rationaliteit: kritiek op mythe en traditie, opkomst van filosofische rede en systematische reflectie.
- Transcendentie: een verschuiving naar het idee van een werkelijkheid die boven de zichtbare wereld uitgaat - of dat nu het Dao, Brahman, God of het Goede (Plato) is.
- Scheiding van religie en staat: in veel culturen zien we de kiemen van een religieus-ethisch bewustzijn dat niet volledig door politieke macht wordt bepaald.
4. Invloed en doorwerking
De ideeën die in de Axiale Tijd ontstonden, zijn bepalend geweest voor:
- Religie: Jodendom, christendom, islam, boeddhisme, hindoeïsme, confucianisme - allemaal hebben ze wortels in deze periode.
- Filosofie en wetenschap: de Griekse traditie vormde het fundament voor westerse logica, natuurwetenschap en politieke theorie.
- Morele systemen: nadruk op menselijke waardigheid, geweten, eigen verantwoordelijkheid.
Jaspers benadrukte dat de mens sindsdien leeft in een horizon die in de Axiale Tijd is geopend. Wat wij vandaag denken en geloven, kan vaak worden teruggevoerd op de vragen en antwoorden uit die tijd.
5. Kritiek en discussie
Het concept van de Axiale Tijd heeft veel invloed gehad, maar is ook bekritiseerd:
- Europese projectie?: sommigen vinden dat Jaspers te veel nadruk legt op bepaalde culturen en andere tradities (bijvoorbeeld Afrika, Amerika) buiten beschouwing laat.
- Tijdskader: de periode 800-200 v.Chr. is vrij ruim en de fenomenen zijn niet exact synchroon.
- Originaliteit: er zijn vragen of de denkbeelden werkelijk onafhankelijk ontstonden, of dat er middels handelsroutes en volksverhuizingen toch meer uitwisseling was.
- Moderne interpretaties: hedendaagse historici en antropologen gebruiken soms liever termen als 'cultural efflorescence’ of 'global transformations’.
Toch blijft de gedachte van een wereldwijde geestelijke omwenteling rond de 6e eeuw v.Chr. van belang voor historici, filosofen en theologen.
6. Relevantie vandaag
De opvatting van de Axiale Tijd nodigt uit tot overwegingen:
- Het laat zien dat grote veranderingen in menselijk denken gelijktijdig kunnen optreden, zonder rechtstreekse banden.
- Het doet denken dat de mensheid een gedeelde, geestelijke erfenis heeft.
- Het roept de vraag op of wij vandaag in een nieuwe Axiale Tijd leven, gezien globalisering, technologische revolutie en ecologische vragen. Sommige denkers (bijv. Shmuel Eisenstadt) spreken van een ‘Tweede Axiale Tijd’.
7. Samenvatting
De Axiale Tijd van Karl Jaspers verwijst naar de periode ca. 800-200 v.Chr., vooral de 6e eeuw v.Chr., waarin in verschillende culturen onafhankelijk van elkaar wezenlijke, geestelijke en filosofische doorbraken plaatsvonden. Grote religieuze leiders, profeten en filosofen legden de basis voor de belangrijkste tradities van mensheid en schiepen een nieuw bewustzijn van mens, wereld en bovenwereld. Ondanks kritiek blijft het idee van Jaspers een krachtig raamwerk om de samenhang van de wereldgeschiedenis te begrijpen.
terug naar Pythagoras
terug naar het weblog
^