Maarten Luther en de Nederlanden
Maarten Luther (1483-1546)
Scientias, 10 september 2017 Caroline Kraaijvanger
Bronmateriaal: Interview met professor Judith Pollmann
"Nederland zou niet hebben bestaan zonder de reformatie. Maar de prijs was niet gering."
Het is eind oktober precies 500 jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen publiceerde. En die stellingen veranderden de wereld.
Het is 1517 en de Augustijner monnik Maarten Luther zet 95 stellingen op papier. Het is een tamelijk gewaagde onderneming, want de stellingen kaarten stuk voor stuk misstanden in de katholieke kerk aan. Het is zeker niet Luthers bedoeling om de katholieke kerk zwart of kapot te maken: hij hoopt dat de stellingen - die hij op 31 oktober 1517 publiceert - een kerkhervorming teweegbrengen, waaruit de katholieke kerk als een nieuwe, gelouterde kerk verrijst. Wat hij op dat moment ongetwijfeld niet heeft voorzien, is dat hij het startschot geeft van een kerkscheuring die de wereld in tal van aspecten voorgoed zou veranderen...
Hoe het allemaal begon
"De belangrijkste aanleiding voor het optekenen van de 95 stellingen was de handel in aflaten," vertelt professor Judith Pollmann, historicus aan de Universiteit Leiden, aan Scientias.nl. Wie een zonde begaan had, kon vergeving verkrijgen door een aflaat te kopen. En geleidelijk aan was er een levendige handel in aflaten ontstaan, die de kerkkas flink spekte. Daar was in de jaren vóór 1517 al enige kritiek op geweest: velen zagen het als een oneigenlijke manier om geld te verdienen. "Maar Luthers analyse van deze misstanden gaat veel dieper."
De aflatenhandel is gebaseerd op het idee dat het de zonden kan vergeven. "Christus was gestorven voor alle gelovigen, maar de kerk beheerde de voorraad genade die door de kruisdood beschikbaar was gekomen. Die genade werd uitgedeeld middels de sacramenten en kon door goede werken worden verdiend.
Dat staat haaks op wat Luther gelooft. Namelijk dat niemand de genade door zijn eigen werken 'verdient' en dat geloof, en dus genade, alleen van God komen. Wat Luther dus eigenlijk zegt, is dat God over de genade gaat en dat de priesters daar niet voor nodig zijn. Hij introduceert daarmee een radicaal nieuw idee over de rol van de kerk: deze moet volgens hem niet langer als de beheerder van de genade worden gezien."
Kerkhervorming is lastig
Luther hoopt met zijn stellingen de ogen van anderen in de katholieke kerk te openen en een grondige kerkhervorming op gang te brengen. Een beetje naïef, misschien. "Eigenlijk waren alle lagen van de vijftiende-eeuwse samenleving - de paus incluis - het er wel over eens dat het niet goed ging in de kerk," vertelt Pollmann. "Maar het blijkt heel lastig te zijn om de kerk te hervormen, want er was geen centrale controle over het benoemen van priesters en het verdelen van middelen."
De kerk worstelt dan ook langdurig met Luthers aanklacht. "Er wordt een hele poos geaarzeld en uiteindelijk komt de kerk pas vanaf 1545 met een reeks reacties."
Een idee dat uit de hand loopt
Terwijl de katholieke kerk zint op een respons, verspreidt Luthers werk zich - geholpen door de nog maar net uitgevonden drukpers - rap door Europa. Wat daarbij zeker ook helpt, is dat hij zijn ideeën in de volkstaal verspreidt, waardoor iedereen die kan lezen ermee uit de voeten kan. Maar de snelle verspreiding van Luthers ideeën blijkt een - onvoorziene - keerzijde te hebben. "Op een gegeven moment - wanneer Luther ondergedoken zit en dus even uit beeld is - gaan niet alleen andere priesters, maar ook gewone mensen met zijn ideeën aan de loop."
Mensen lezen de geschriften van Luther, duiken in de Bijbel en gaan vervolgens hun eigen conclusies trekken. "En op dat moment radicaliseert de Reformatie," vertelt Pollmann. Er ontstaan in steden en dorpen opstanden, omdat mensen een kerkhervorming willen afdwingen. Daarnaast gaan mensen zich soms verzetten tegen hun landheer of vorst, omdat ze op basis van wat ze in de Bijbel lezen, bijvoorbeeld het betalen van belastingen of het verrichten van een herendienst, niet langer als 'evangelisch' beschouwen.
"Luther wordt daar zenuwachtig van. Want het is natuurlijk leuk als iedereen de Bijbel kan lezen, tot blijkt dat mensen dan allerlei dingen gaan vinden en de Bijbel op hun eigen manier gaan interpreteren. Luthers ideeën maken bij studenten en aanhangers een energie los die snel wordt overgenomen in het Duitse Rijk en die Luther slecht in de hand kan houden."
Met name het verzet tegen vorsten en landheren kan Luther heel slecht gebruiken. "Om zijn plannen een kans van slagen te geven, moet hij samenwerken met de elite." Een deel van de Duitse vorsten ziet wel wat in de lutherse ideeën, maar gaat twijfelen als mensen hun eigen draai aan de Bijbel gaan geven en zich aan hun verplichtingen ten opzichte van de elite proberen te onttrekken.
Luther probeert de Reformatie terug in de hand te krijgen door een pamflet te publiceren waarin hij de opstanden veroordeelt en stelt dat mensen het kerkelijke gezag en níet het gezag van hun landheer of vorst moeten verwerpen." Het is een opvallend advies. Want het betekent heel concreet het volgende: als je de lutherse leer wilt aanhangen, maar je vorst verbiedt dat, dan heb je je aan het gezag van die vorst te onderwerpen en moet je dus katholiek blijven.
Luther kiest hier heel duidelijk voor het gezag
Wie denkt dat mensen na de Reformatie wat te kiezen hadden - luthers worden of katholiek blijven - heeft het mis. "Er waren maar heel weinig plekken in Europa waar wat te kiezen viel." Meestal besloot de rijksvorst voor al zijn volgelingen wat er geloofd werd. "En als gelovige kwam je daar eigenlijk niet aan te pas."
Spanningen
Terwijl het Luther met zijn pleidooi voor gehoorzaamheid aan landheren en vorsten uiteindelijk wel lukt om zijn volgelingen op het rechte pad te houden, loopt de spanning in Europa alleen maar verder op. Keizer Karel V van het Heilige Roomse Rijk ziet het als zijn taak het geloof te beschermen en veroordeelt de ideeën van Luther. In de gebieden waar hij zelf de directe macht heeft, zoals in de Nederlanden, worden in 1523 voor het eerst mensen met lutherse ideeën tot de brandstapel veroordeeld. Maar in het Rijk zelf is de taak van de Keizer alleen overkoepelend. De directe macht in de Duitse gebieden ligt bij de tientallen vorsten in het Rijk.
Velen daarvan zien in de ideeën van Luther juist een kans om te macht van de kerk te beperken en leggen het oordeel van de keizer naast zich neer. Het leidt tot religieuze twisten die het Heilige Duitse Rijk tot op het bot verdelen. "Dan is het weer oorlog. Dan is het weer vrede." Pas bijna 40 jaar nadat Luther zijn 95 stellingen publiceerde, komt daar verandering in met de Vrede van Augsburg: afgesproken wordt dat rijksvorsten voortaan zelf mogen beslissen welke godsdienst hun burgers dienen aan te hangen.
Vaak wordt gesteld dat het protestantisme bijdroeg aan de ontwikkeling van een kapitalistische wereld. Na de Reformatie zouden mensen meer bezig zijn met geld verdienen (hard werken) en minder geld afstaan aan goede doelen (want de hemel kon toch niet worden verdiend). Maar volgens Pollmann is er geen direct verband tussen de opkomst van het kapitalisme en de opkomst van het protestantisme.
"In steden als Venetië en Florence was het kapitalisme al lang in opkomst." Wel heeft de Reformatie invloed gehad op het onderwijs. Luther vond het belangrijk dat mensen de Bijbel lazen, maar dat vereiste natuurlijk wel dat mensen konden lezen. En dus wordt de geletterdheid - onder jongens én meisjes - zeker door protestantse overheden bevorderd.
De Nederlanden
Daarmee leek het verdeelde Heilige Roomse Rijk gered. Maar schijn bedriegt. Want kort na de Vrede van Augsburg treedt een ontgoochelde Karel V af. De helft van het rijk (de Nieuwe Wereld en de Nederlanden) komt in handen van zijn zoon Filips II. En die blijft de protestanten actief vervolgen.
Dat schiet in het verkeerde keelgat van de edelen in de Nederlanden. En zij komen in verzet. Het mondt uit in misschien wel één van de langstlopende godsdienstoorlogen uit de geschiedenis: de Tachtigjarige Oorlog. Uit die lange oorlog komt uiteindelijk de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tevoorschijn. "Nederland zou niet bestaan hebben zonder de Reformatie. Maar de prijs was niet gering."
Tolerant Nederland
Maar de Reformatie leidde zeker niet alleen tot het ontstaan van Nederland als geografisch gebied. Het leidde ook tot het ontstaan van een noodoplossing voor verdeeldheid: tolerantie. Want de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was heel bijzonder. Het was in die tijd de enige plek in Europa waar mensen niet gedwongen werden om lid te worden van een bepaald kerkgenootschap. Mensen mochten dus zelf kiezen: "Er was een gedoogbeleid."
Dat was het begin van een lange traditie van religieuze diversiteit. "Nederlanders leven al eeuwen samen met mensen waarvan ze denken dat ze het bij het verkeerde eind hebben. En elke keer hebben we nieuwe manieren bedacht om daarmee om te gaan. In de tijd van de Republiek was er het gedoogbeleid en in de negentiende eeuw zijn we de verzuiling gaan proberen. Daarna zijn we tot een soort consensus gekomen over wat moet kunnen en hebben we dat gekoppeld aan het idee dat we elkaars rechten moeten respecteren."
Pollmann erkent dat die door Luthers gedachtegoed noodzakelijk geworden tolerantie vandaag de dag onder druk staat. "Maar als tegenstanders van die tolerantie zich op de traditie willen beroepen, hebben ze het bij het verkeerde eind. Al 500 jaar leven mensen die het over fundamentele zaken fundamenteel oneens zijn in Nederland met elkaar samen. En daar zijn we goed in geworden: er is weinig bloedvergieten aan te pas gekomen."
Misschien had Luther een beetje van dat Nederlandse 'plooien en schikken' kunnen gebruiken toen zijn stellingen niet door de kerk werden omarmd en een kerkscheuring onafwendbaar leek. Maar het liep anders. De Europeanen rolden jarenlang van het ene in het andere conflict en er werd heel wat bloed vergoten. Het lijkt dan ook bijna ongepast dat veel protestantse kerken de Reformatie dit jaar feestelijk herdenken.
Pollmann ziet dat anders. "Het is belangrijk om te gedenken en ik denk dat er voor kerken in die traditie inderdaad wat te vieren valt. Maar het is ook een goede aanleiding om je eigen erfenis eens recht in de ogen te kijken, want de Reformatie is een bron van inspiratie én conflict."
Reacties
John Allegro
Twee opmerkingen: Ten eerste was Luther niet de eerste die een 'directe relatie met God' voorstond. Al eerder waren er personen en groepen die dat nastreefden. Bijvoorbeeld de katharen en hun gnosis (en hun mystieke 'godservaring'). Maar deze werden tot dan toe door de RK-kerk structureel en effectief weggevaagd.
Ten tweede: je kunt het volgens mij niet over Luther hebben zonder Erasmus te noemen. Juist door Erasmus' positie te omschrijven, kun je het veel radicaler standpunt van Luther uitleggen. Niet alleen in zijn gebruik van harde, radicale taal, maar bijvoorbeeld ook in de discussie over de vrije wil: volgens de protestantse predikers bestond deze niet; God had het leven van iedere mens al volledig uitgestippeld.
Erasmus streed heel hard voor het katholieke standpunt van de vrije wil. Ook de stelling dat Luther - uiteindelijk - niet een kerkscheuring wilde, is blijkbaar niet helemaal juist: in een artikel over Luther op Historisch Nieuwsblad lees ik dat Luther na Worms toch actief was in het opzetten van een nieuwe kerk: "... Hij trok getalenteerde medewerkers aan en zette zich met hen aan de ontzagwekkende klus van de grond af aan een alternatieve kerk op te bouwen. Alles moest opnieuw over- en doordacht worden. Zoveel vragen. Twee van de zeven sacramenten bewaren, of toch meer? Was Christus bij het Avondmaal vleselijk aanwezig of enkel in de geest?
Er kwam een nieuwe catechismus, ook een voor kinderen. Er werd gewerkt aan een liedboek, met nieuwe melodieën. Door ingrepen in de opbouw van de kerkdienst, met een grotere rol voor de preek, veranderde de kerk in een ruimte waarin niet alleen werd gebeden, maar ook werd onderwezen. ..."
terug naar het literatuuroverzicht
terug naar het weblog
^